Krztusiec – pierwsze objawy, badania, leczenie u dzieci i dorosłych

Krztusiec, inaczej koklusz, to zakaźna choroba, która jest wywoływana przez bakterie Bordetella pertusis. Zwykle przebiega pod postacią zapalenia oskrzeli o przewlekłym charakterze. Cechą, która wyróżnia krztusiec spośród innych chorób, jest przede wszystkim silny, napadowy kaszel, a także napady bezdechu podczas wdechu, wymioty po napadach kaszlu. Infekcja Bordetella pertusis może występować zarówno u dzieci, jak i u dorosłych. Zwykle dotyczy osób, które nie przyjęły wszystkich dawek szczepień profilaktycznych. Dowiedz się więcej, jak rozpoznać i leczyć krztusiec.

Co to jest krztusiec?

Krztusiec, czyli koklusz, przebiega najczęściej pod postacią zapalenia oskrzeli, które trwa dłużej niż 3 tygodnie. Należy do grupy bakteryjnych chorób zakaźnych. Infekcja rozwija się, gdy pałeczka krztuśca, czyli Bordetella pertusis, dostanie się do organizmu. Drogę zakażenia stanowi najczęściej układ oddechowy. Wówczas pałeczka zaczyna wytwarzać toksynę, która powoduje martwicę komórek w obrębie błon śluzowych m.in. tchawicy i oskrzeli. Uszkodzenie nabłonka dróg oddechowych i wydzielanie gęstego, lepkiego śluzu silnie pobudza odruch kaszlowy. Z tego powodu napady kaszlu stanowią cechę charakterystyczną infekcji krztuścem.

Źródłem zakażenia w przypadku kokluszu może być wyłącznie chory człowiek, nawet jeśli został wcześniej zaszczepiony. Pałeczki krztuśca przenoszą się głównie drogą kropelkową. Zakażenie następuje w wyniku wdychania wydzieliny z dróg oddechowych, która została rozpylona w powietrzu podczas ataku kaszlu.

Jakie mogą być objawy krztuśca u dzieci i dorosłych?

Przebieg infekcji krztuścem może różnić się w zależności od stanu uodpornienia pacjenta. Osoby, które przechorowały koklusz w przeszłości lub zostały przeciwko niemu zaszczepione, zwykle przechodzą go dużo łagodniej. Często obraz kliniczny jest wówczas nietypowy. Dominuje w nim mało charakterystyczny kaszel. Objawy są słabo nasilone, jednak utrzymują się zwykle przez dłuższy czas. W przypadku podejrzenia krztuśca należy niezwłocznie kontaktować się z lekarzem.

Typowy przebieg krztuśca najczęściej przypomina przewlekłe zapalenie oskrzeli. Towarzyszą mu jednak napady bardzo silnego kaszlu. Infekcja zwykle rozwija się w kilku etapach:

1. Okres nieżytowy, który trwa 1–2 tygodnie. Dominują w nim objawy infekcji przeziębieniowej. Następnie pojawia się suchy kaszel, który występuje głównie w nocy.
2. Okres napadowego kaszlu – utrzymuje się 4–6 tygodni. Przebieg tego etapu może różnić się w zależności od wieku chorego. U dzieci najczęściej występują ataki duszącego kaszlu, które przypominają „pianie koguta”. Napady pojawiają się zwykle seriami i kończą się odkrztuszaniem gęstej, lepkiej wydzieliny. Podczas fali kaszlu mogą pojawić się także wybroczyny, obrzęk i sinica twarzy. U noworodków atakom niekiedy towarzyszą bezdechy i drgawki. W przypadku dorosłych w przebiegu krztuśca występuje zwykle niecharakterystyczny kaszel, który utrzymuje się powyżej 3 tygodni.
3. Okres zdrowienia, który może przedłużać się nawet do 4 miesięcy. Wówczas ataki kaszlu zaczynają stopniowo ustępować. Napady mogą jednak powracać, np. pod wpływem wysiłku fizycznego.

Ile trwa infekcja krztuścem?

Okres wylęgania się pałeczki Bordetella pertusis wynosi pomiędzy 5 a 21 dni. Najczęściej infekcja rozwija się w ciągu tygodnia lub dwóch od  zakażenia. Chorzy pozostają bardzo zakaźni przez mniej więcej 3 tygodnie od momentu wystąpienia objawów. Dolegliwości, a zwłaszcza uciążliwe napady kaszlu, mogą natomiast utrzymywać się nawet przez kilka miesięcy od zakażenia.

Jak zdiagnozować krztusiec?

Obecność typowych objawów, a przede wszystkim napadów kaszlu, może nasuwać podejrzenie infekcji pałeczką krztuśca. Jeśli pacjent miał potwierdzony kontakt z osobą chorą na koklusz (kryterium epidemiologiczne i prezentuje typowe dolegliwości: silny, napadowy kaszel, bezdech podczas wdechu, wymioty po napadach kaszlu (kryterium kliniczne, leczenie można rozpocząć od razu. W wątpliwych przypadkach podejrzenie należy potwierdzić za pomocą:

• badań serologicznych, które pozwalają na wykrycie znamiennego wzrostu  poziomu przeciwciał przeciwko antygenom B. pertussis (w dwóch próbkach pobranych w określonym odstępie czasu)w surowicy krwi;
• badań mikrobiologicznych, czyli izolacji pałeczki Bordetella pertusis z materiału klinicznego  (wymazu z nosa lub gardła)  czy identyfikacji DNA bakterii metodą PCR w materiale klinicznym;
• podstawowych badań krwi, np. morfologii krwi, w której obserwuje się duży wzrost liczby krwinek białych – leukocytów, a w ich obrębie limfocytów..Jak można leczyć krztusiec?

Podejrzenie krztuśca wymaga konsultacji lekarskiej.   Lekarz zaplanuje przebieg diagnostyki i leczenia oraz odpowiednio zinterpretuje wyniki wykonanych badań. Leczenie infekcji pałeczką krztuśca polega na stosowaniu antybiotyków, które pozostają skuteczne wobec pałeczek Bordetella pertusis.

Jak można zapobiegać krztuścowi?

Podstawową metodą zapobiegania zachorowaniom na krztusiec jest szczepienie ochronne. W ramach obowiązkowego kalendarza szczepień dla dzieci, który obowiązuje w Polsce, ochronę przed ciężkim przebiegiem kokluszu zapewnia skoniugowana szczepionka przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi (DTP).

Schemat uodparniania obejmuje podawanie dawek szczepionki dzieciom w 2., 3. lub 4., 5., lub 6. i 16., lub w 18. miesiącu życia, a następnie w 6. roku życia. W 14. roku życia nastolatek powinien przyjąć dawkę przypominającą, która zawiera obniżoną zawartość antygenów krztuśca. Aby utrzymać odporność, należy powtórzyć szczepienie także w 19. roku życia. W przypadku osób dorosłych warto pamiętać o podawaniu dawki przypominającej co 10 lat. Co ważne, ani szczepienie, ani przechorowanie krztuśca nie daje trwałej odporności. Ponowne zakażenie przebiega jednak zwykle dużo łagodniej niż pierwotna infekcja. Należy pamiętać, że ewentualne efekty poszczepienne są łagodne i znacznie mniejsze niż ryzyko związane z przechorowaniem krztuśca i jego powikłaniami.

Krztusiec może być szczególnie niebezpieczny dla niemowląt i kobiet w III trymestrze ciąży. Z tego powodu, jeżeli mają oni bliski kontakt z osobą chorą na koklusz, powinni przyjąć dawkę antybiotyku w ramach profilaktyki poekspozycyjnej. W ich przypadku ryzyko wystąpienia powikłań jest tak duże, że należy rozpocząć działania ochronne niezależnie od stanu uodpornienia.

Chorzy na koklusz muszą  pozostać w domu, aby zapobiec rozprzestrzenianiu się bakterii. Izolacja może zakończyć się najwcześniej po 5 dniach od włączenia antybiotykoterapii. Jeżeli nie zastosowano leczenia, należy przedłużyć izolację do 3 tygodni od pojawienia się ataków kaszlu. W każdym przypadku o postępowaniu chorego decyduje lekarz.

Jakie mogą być powikłania krztuśca?

W przypadku starszych dzieci i dorosłych zwykle po przechorowaniu krztuśca następuje całkowite wyleczenie, a choroba ustępuje bez pozostawienia trwałych powikłań. Natomiast u noworodków i niemowląt koklusz może mieć bardzo ciężki przebieg oraz stanowić zagrożenie dla zdrowia i życia. Duże ryzyko powikłań występuje także u osób, które dodatkowo leczą się z powodu chorób przewlekłych.

Przechorowanie krztuśca może prowadzić do rozwoju:

• zapalenia płuc, odmy opłucnowej lub niedodmy;
• zaburzeń neurologicznych i psychiatrycznych, np.: krwawień wewnątrzczaszkowych i podtwardówkowych, drgawek, padaczki, zaburzeń świadomości, obrzęku mózgu czy trwałej niepełnosprawności intelektualnej i głuchoty;
• nietrzymania moczu;
• uszkodzeń w obrębie jamy ustnej pod wpływem przewlekłego kaszlu, m.in. naderwania wędzidełka języka;
• przepukliny.

Autor: Monika Nowakowska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian

Bibliografia

1. A. Boroń-Kaczmarska, A. Wiercińska-Drapało, Choroby zakaźne i pasożytnicze, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2021, s. 150–153, 165–167.
2. P. Gajewski i in., Interna Szczeklika, Medycyna Praktyczna, Kraków 2013, s. 2280–2281.