Cystynuria - przyczyny, objawy, diagnostyka i postępowanie

Nadmierne wydalanie cystyny z moczem (cystynuria), u większości chorych związane z defektem genetycznym, prowadzi do wystąpienia kamicy moczowej. Pierwsze objawy, zwykle w postaci kolki nerkowej, występują najczęściej w młodym wieku, a nawet w dzieciństwie. Nieleczone schorzenie może mieć poważne konsekwencje dla zdrowia i być przyczyną m.in. przewlekłej choroby nerek. Jak rozpoznać cystynurię? Na czym polega leczenie choroby?

Kamica moczowa – co to jest?

Kamica moczowa jest jednym z najczęstszych schorzeń dróg moczowych, dotykającym nawet 12% populacji. Polega na powstawaniu w układzie moczowym złogów („kamieni”), które następnie są wydalane wraz z moczem. Najczęściej, bo aż w 80%, kamienie są zbudowane ze związków wapnia, rzadziej szczawianów, kwasu moczowego lub cystyny. Kamica nerkowa może być przyczyną przewlekłej choroby i niewydolności nerek, jak również zwiększa ryzyko wystąpienia nadciśnienia tętniczego i innych chorób sercowo-naczyniowych.

Czynniki ryzyka kamicy moczowej zostały dość dobrze poznane. Uważa się, iż powstawanie złogów w drogach moczowych jest częstsze u osób z wywiadem przebytej kamicy nerkowej w przeszłości, zakażeniami układu moczowego, nadciśnieniem tętniczym, cukrzycą czy otyłością. Kamicy moczowej sprzyja ponadto niskie spożycie płynów oraz niskie pH moczu (<5,5).

Czym jest cystynuria?

Cystynuria jest najczęstszą wrodzoną przyczyną kamicy moczowej. Choroba jest dziedziczona autosomalnie recesywnie i w większości przypadków jest spowodowana przez mutację genu SLC3A1 na chromosomie 2 lub genu SLC7A9 na chromosomie 19. Defekt genetyczny prowadzi do nadmiernego wydzielania przez nerki cystyny do moczu. Powstające w przebiegu cystynurii złogi są zbudowane z cystyny – aminokwasu złożonego z dwóch połączonych cząsteczek cysteiny. Choroba jest przyczyną około 1–2% przypadków kamicy moczowej u osób dorosłych i aż 6–8% wśród dzieci. Przebieg choroby jest zwykle cięższy – wiąże się z częstszymi nawrotami, koniecznością leczenia operacyjnego oraz szybszą progresją do przewlekłej choroby i niewydolności nerek.

Cystynuria dotyka dwa razy częściej mężczyzn niż kobiet, a średni wiek pierwszego epizodu kamicy cystynowej przypada na 22 rok życia. Brak odpowiedniego leczenia u 45% chorych wiąże się z ryzykiem nawrotu kamicy w ciągu 3 miesięcy. U 70% pacjentów konsekwencją schorzenia jest przewlekła choroba nerek.

Objawy cystynurii

Cystynuria manifestuje się w postaci kamicy cystynowej, której objawy nie różnią się od innych kamic nerkowych. Zwykle obserwuje się silny ból w okolicy lędźwiowej, często promieniujący do zewnętrznych narządów płciowych oraz ud, z towarzyszącym krwiomoczem, nudnościami i wymiotami. U niektórych chorych mocz może mieć zapach zgniłych jaj.

Kamica cystynowa – jakie badania wykonać?

U pacjentów z podejrzeniem kamicy cystynowej konieczne jest wykonanie badania ogólnego moczu, w którym oprócz obecności krwinek czerwonych można uwidocznić heksagonalne kryształy cystynowe. Istotnym elementem diagnostyki jest również pomiar ilości cystyny w dobowej zbiórce moczu, który jest także wykorzystywany do monitorowania efektów leczenia. Uwidocznienie złogów (bez określenia ich rodzaju) w drogach moczowych jest możliwe dzięki zastosowaniu badań obrazowych – USG lub tomografii komputerowej z kontrastem. Ograniczone znaczenie w kamicy cystynowej ma badanie RTG, złogi są bowiem słabo widoczne na zdjęciach rentgenowskich. Małe złogi (<4 mm) nie są zwykle możliwe do wykrycia w USG.

Metody leczenia i dieta w kamicy cystynowej

Co stosować na kamienie cystynowe? Podstawą leczenia u pacjentów z cystynurią jest stosowanie odpowiedniego nawodnienia i diety. Dorosłym chorym  zaleca się przyjmowanie takiej ilości płynów, która zapewnia wydalanie co najmniej 3 litrów moczu dziennie. Często wymaga to niestety od pacjenta wybudzania się w nocy w celu wypicia wody. Chorzy na cystynurię często pytają, czego nie mogą pić przy kamicy nerkowej. Nie ma zaleceń ograniczających spożycie któregokolwiek z płynów. Wskazane jest natomiast picie wody mineralnej, lemoniady i soku pomarańczowego, które powodują podwyższenie pH moczu.

Dieta w kamicy cystynowej ma mniejsze znaczenie niż odpowiednie nawodnienie, zaleca się jednak unikanie niektórych produktów w codziennym jadłospisie. Należą do nich m.in. sól (powinno się ograniczyć jej spożycie do 2 g na dobę), wołowina, wieprzowina, ryby, tofu, mleko, sery, orzechy i fasola.

Stosowanie leków ma na celu podwyższenie pH moczu do poziomu co najmniej 7,5. W terapii zastosowanie znalazły m.in. acetazolamid, penicylamina, tiopronina i kaptopryl. Leczenie zabiegowe bywa konieczne u pacjentów z dużymi złogami (zwykle >1,0 cm). Stosuje się pozaustrojową litotrypsję (rozbijanie kamieni na mniejsze części), litotrypsję przezcewkową, a w ostateczności klasyczne zabiegi operacyjne.

Autor: lek. Agnieszka Żędzian

Bibliografia:

1. S. Leslie, H. Sajjad, L. Nazzal, Cystinuria, StatPearls” 2022, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK470527/, dostęp online: marzec 2023.
2. N. Kowalczyk, A. Zisman, Cystinuria: Review of a Life-long and Frustrating Disease, „Yale Journal of Biology and Medicine” 2021, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8686768/, dostęp online: marzec 2023.
3. L. Nojaba, N. Guzman, Nephrolithiasis, „StatPearls” 2022, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK559227/, dostęp online: marzec 2023.