Choroby prionowe – rodzaje, objawy i rozpoznanie

Choroby prionowe to nieuleczalne choroby neurodegeneracyjne, które mogą występować u ludzi i zwierząt. Wywołane są przez priony, czyli białka o nieprawidłowej strukturze przestrzennej. Ludzkie choroby prionowe obejmują chorobę Creutzfeldta-Jakoba (CJD), chorobę Gerstmanna-Strausslera-Scheinkera, chorobę Kuru i śmiertelną rodzinną bezsenność. W poniższym artykule opisujemy, jakie są objawy, rodzaje i przyczyny chorób prionowych, odpowiadamy na pytanie, czy choroby prionowe można wyleczyć oraz jak wygląda proces diagnostyczny. 

Czym są choroby prionowe?

Choroby prionowe należą do chorób neurozwyrodnieniowych, które spowodowane są przekształceniem białka glikoproteiny prionowej o prawidłowej strukturze (głównie alfa-helisy) w nieprawidłową formę białka zwaną prionem, przyjmującą konformację przestrzenną beta-harmonijki. Choroby prionowe u człowieka występują bardzo rzadko, mogą mieć różną etiologię i obraz kliniczny. Co ważne, choroby wywołane przez priony są nieuleczalne. Mogą być dziedziczone po rodzicach, mogą występować sporadycznie lub zostać nabyte poprzez zakażenie drogą pokarmową, lub krwionośną.

Przyczyny chorób prionowych

Etiologia chorób prionowych jest zróżnicowana. W przypadku choroby Creutzfeldta-Jakoba (CJD) przyczyną może być:

• odziedziczenie germinalnej mutacji genu PRNP kodującego białko prionu PrP,
• przepasażowanie encefalopatii gąbczastej bydła (BSE) na człowieka posiadającego polimorfizm pojedynczego nukleotydu w kodonie 129 genu PRNP,
• przeniesienie nieprawidłowych białek prionowych w wyniku przypadkowego zanieczyszczenia narzędzi chirurgicznych w trakcie procedur operacyjnych.

Przyczyną pozostałych chorób prionowych, podobnie jak CJD jest obecność zmutowanego białka – prionu, które powoduje powstanie zmian neurodegeneracyjnych w mózgu. 

Objawy chorób prionowych

Choroby prionowe stanowią heterogenną grupę encefalopatii gąbczastych. Choroba prionowa u ludzi może objawiać się w sposób niespecyficzny i jest diagnozowana w stosunkowo późnym stadium. Najczęściej występuje sporadyczna postać choroby Creutzfeldta-Jakoba o nieznanej etiologii, dotykająca przede wszystkim osoby po 50. roku życia. Charakteryzuje się szybkim nasileniem objawów, prowadzącym do śmierci. Na obraz kliniczny choroby składa się ataksja móżdżkowa, otępienie, zaburzenia snu, trudności w koncentracji, problemy z poruszaniem się, stany depresyjne, myśli samobójcze, zaburzenia miokloniczne i problemy ze wzrokiem. 

Zespół Gerstmanna-Sträusslera-Scheinkera (GSS) występuje najczęściej u pacjentów po 35. roku życia. Cechuje się narastającymi zaburzeniami w koordynacji ruchowej, otępieniem, spowolnieniem tempa procesu uczenia się i myślenia logicznego, wzmożonym napięciem mięśni, oczopląsem, zaburzeniami widzenia i mowy oraz parkinsonizmem.

Choroba Kuru charakteryzuje się stopniowym przebiegiem i praktycznie zawsze występującą ataksją móżdżkową. W początkowej fazie choroby pojawiają się niespecyficzne objawy takie jak bóle stawów, brzucha i głowy oraz chudnięcie. Następnie występują problemy z chodzeniem i utrzymaniem równowagi, mimowolne drżenia, zaburzenia nastroju od skrajnego szczęścia do stanów depresyjnych. W późniejszym etapie stwierdza się niemożność poruszania i samodzielnego siedzenia, niestabilność postawy i dyzartię. W fazie terminalnej choroby pacjent jest w stanie tylko leżeć, nie trzyma moczu i ma duże trudności z mówieniem. 

U chorych na śmiertelną rodzinną bezsenność stwierdza się obecność objawów psychotycznych, nasilających się problemów ze snem, nerwowości, osłabienia organizmu, ataków paniki i paranoi. Ujawniają się częste zmiany nastroju, nerwica i depresja, które oddziałują na układ nerwowy, skutkując pojawianiem się zaburzeń akcji serca, podwyższonego ciśnienia tętniczego krwi, przyspieszonego oddechu i zaburzeń termoregulacji. Z czasem bezsenność nasila się, prowadząc do utraty masy ciała, problemów z codziennym funkcjonowaniem i wyniszczeniem organizmu doprowadzając do śpiączki, która kończy się śmiercią, najczęściej na skutek niewydolności układu oddechowego lub krążenia.

Rozpoznanie choroby wywoływanej przez priony  

Diagnostyka chorób prionowych jest bardzo trudna. Początkową diagnozę opiera się na wywiadzie rodzinnym, analizie objawów klinicznych oraz wynikach badań dodatkowych. W procesie diagnostycznym znajdują zastosowanie badania obrazowe takie jak rezonans magnetyczny (MRI) czy tomografia komputerowa (TK), które pozwalają wykryć obecność charakterystycznych dla danej jednostki chorobowej zmian w strukturach układu nerwowego. U pacjentów wykonuje się również elektroencefalografię (EEG), umożliwiającą ocenę czynności bioelektrycznej mózgu. Dodatkowo zleca się badanie płynu mózgowo-rdzeniowego (PMR), w którym można wykryć charakterystyczny rodzaj białka prionowego. Badania immunohistochemiczne z wykorzystaniem przeciwciał anty-PrP umożliwiają w większości przypadków ostateczne rozpoznanie chorób prionowych.

U około 90% pacjentów z chorobą Creutzfeldta-Jakoba, w PMR stwierdza się obecność białka 14-3-3. W diagnostyce wykorzystuje się również testy genetyczne sprawdzające obecność mutacji genowej (np. genu PRNP), wywołującej daną chorobę prionową. W części przypadków, aby ostatecznie potwierdzić rozpoznanie, konieczne jest wykonanie badania histopatologicznego tkanek mózgowych, które zwykle przeprowadza się w wyniku autopsji. U większości pacjentów nie obserwuje się patologicznych zmian w badaniach biochemicznych lub morfologicznych krwi. 

Choroby prionowe są nieuleczalne i prowadzą do śmierci. Do tej pory nie opracowano skutecznej formy leczenia, a działania terapeutyczne obejmują przede wszystkim łagodzenie objawów choroby, np. drgawek, zaburzeń pamięci, psychoz.