Stereotypie ruchowe – o czym mogą świadczyć?

Stereotypie ruchowe są objawem, który nie zawsze świadczy o procesie chorobowym, często pojawia się w momencie napięcia emocjonalnego. Bywa jednak, że towarzyszy osobom niepełnosprawnym umysłowo czy z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Kiedy leczenie stereotypii ruchowych jest konieczne?

Czym są stereotypie ruchowe?

Stereotypie ruchowe (SR) to mimowolne, nieodruchowe, skoordynowane, o określonym wzorcu ruchy, które cechuje powtarzalność i często rytmiczność. Typową cechą stereotypii ruchowych jest ich nieprowokowany charakter oraz fakt, że można je natychmiast przerwać poprzez rozproszenie uwagi lub zadziałanie bodźcem (np. poprzez dotyk czy dźwięk). Nieprzerwane mogą trwać kilka minut, niektóre nawet kilka godzin.

Stereotypie ruchowe zwykle pojawiają się wcześnie, przed ukończeniem drugiego roku życia i najczęściej mają ten sam wzorzec ruchowy na przestrzeni lat.

Stereotypie ruchowe – przykłady

Stereotypie ruchowe nie zawsze są objawem choroby, obserwuje się je zarówno u dorosłych, jak i u dzieci. SR o charakterze pierwotnym nie zaburzają codziennego funkcjonowania (pod kątem ruchowym i społecznym), najczęściej występują okresowo i nasilają się w momencie ekscytacji, stresu; często są sposobem na nudę. Tak naprawdę niemal każdy okresowo doświadcza SR (częstość występowania szacuje się na 20-70%) – do stereotypii tego rodzaju zaliczamy np. ssanie kciuka, obgryzanie paznokci, kręcenie włosów, stukanie stopą, strzelanie palcami, uderzanie w dłonie, klepanie się po brodzie, machanie nogą, potrząsanie głową.

Problem pojawia się, kiedy stereotypia ruchowa zakłóca wykonanie ruchu świadomego, występuje czynność ruchowa mimowolna, lub mają miejsce równocześnie oba te zaburzenia – taka sytuacja wymaga konsultacji z lekarzem neurologiem. Czynnikami rozwoju stereotypii ruchowych wtórnych, które mają negatywny wpływ na codzienną aktywność i występują przewlekle, są między innymi:

• upośledzenie umysłowe, schorzenia i zaburzenia rozwojowe (np. zespół Retta, zespół Aspergera, choroba Lescha–Nyhana, zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, zaburzenia ze spektrum autyzmu),
• schorzenia przebiegające z otępieniem (np. choroba Parkinsona, choroba Alzheimera, schizofrenia),
• deficyty zmysłów (ślepota, głuchota),
• stosowanie niektórych leków i środków psychoaktywnych (kokaina, amfetamina),
• guzy mózgu,
• urazy mózgu,
• neuroinfekcje.

Niekiedy stereotypie ruchowe mają charakter autodestrukcyjny, prowadzą do uszkodzeń ciała. Zaliczamy do nich np. uporczywe drapanie się, wkładanie palców do oczu, wyrywanie włosów, przygryzanie wargi czy skóry, uderzanie głową o twardy przedmiot (ścianę, blat stołu itp.) czy uderzanie się po twarzy, brzuchu, nogach lub innych obszarach ciała.

Stereotypie ruchowe u niemowląt i starszych dzieci

U dzieci pierwotne stereotypie ruchowe często wynikają ze stresu – poprzez powtarzalne, rytmiczne ruchy starają się go rozładować, odnaleźć równowagę oraz poczucie bezpieczeństwa. SR mogą pojawić się również w sytuacji nadmiernego podekscytowania i wówczas służą pozbyciu się nagromadzonego pobudzenia.

U niemowląt najczęściej obserwuje się ssanie palca, kręcenie głową. Wśród starszych dzieci jest to zwykle obgryzanie paznokci, ruszanie głową, drapanie ciała, wyrywanie włosów, dotykanie, uderzanie, gryzienie różnych części ciała, układanie zabawek.

SR u najmłodszych należy skonsultować z lekarzem, ponieważ mogą świadczyć o patologii: rozwoju autyzmu czy niepełnosprawności intelektualnej.

Stereotypie ruchowe a autyzm

Jak wspomniano wcześniej, stereotypie ruchowe często występują u osób ze spektrum autyzmu (ASD) – wtórne SR obserwowane są aż u 88 procent osób z autyzmem. Charakter zachowań jest zróżnicowany u poszczególnych chorych – natężenie i częstość SR korelują z nasileniem ASD. Typowe stereotypie ruchowe dla osób ze spektrum autyzmu to między innymi kręcenie się wokół własnej osi, machanie głową czy rękoma.

Stereotypie ruchowe pomagają osobom autystycznym w zachowaniu niezmienności sytuacji, służą autostymulacji (dostarczaniu dodatkowych bodźców zmysłowych).

Stereotypie ruchowe – diagnostyka

Celem procedur diagnostycznych jest ustalenie rodzaju zaburzeń hiperkinetycznych, a jeśli okaże się, że są to stereotypie ruchowe, należy określić ich charakter: pierwotny lub wtórny. Bardzo ważne jest różnicowanie SR od napadów padaczkowych, tików, manieryzmów czy zachowań kompulsywnych.

Przeczytaj także: https://diag.pl/pacjent/artykuly/padaczka-jak-powinna-wygladac-diagnostyka/

W diagnostyce stereotypii ruchowej pomocne bywają nagrania wideo dokumentujące codzienne zachowania oraz obserwacja pacjenta podczas wizyty u specjalisty. W razie konieczności, przeprowadzane są badania neurologiczne (badanie elektroencefalograficzne, neuroobrazowe), genetyczne, psychologiczne.

Stereotypie ruchowe – jak leczyć?

Pierwotne, łagodne stereotypie ruchowe nie wymagają inwazyjnej diagnostyki oraz leczenia; zalecane są okresowe kontrole lekarskie i obserwacja pod kątem pojawienia się nowych lub nasilenia istniejących objawów.

Kontaktu ze specjalistą wymagają: stereotypie ruchowe zaburzające aktywność społeczną, autodestrukcyjne SR oraz wtórne SR.

Jeśli stereotypie ruchowe pojawiają się w sytuacji stresowej lub nadmiernego podekscytowania, wymagana jest konsultacja z psychologiem bądź terapeutą. W przypadku dzieci, w procesie leczenia niezwykle ważna jest współpraca specjalisty z opiekunami. Nierzadko efekty przynosi terapia behawioralna oraz stosowanie technik opartych na pozytywnych wzmocnieniach i minimalizujących negatywne sutki określonych stereotypii ruchowych. W leczeniu wtórnych SR, dodatkowo konieczna jest opieka neurologa, czasami niezbędne jest wdrożenie farmakoterapii.