Zdrowie zaczyna się w jelitach

W ciągu ostatnich lat obserwuje się znaczący wzrost liczby publikacji dotyczących roli mikrobioty jelitowej w kształtowaniu się zdrowia człowieka, jak również występowania dysbiozy jelitowej w różnych jednostkach chorobowych. Mikrobiota jelitowa jest kluczowym elementem zapewniającym utrzymanie zdrowia. Odpowiednie kształtowanie się jej składu już od najmłodszych lat stanowi istotny czynnik determinujący prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Jelita wspomagają prawidłowe funkcjonowanie układu trawiennego, chronią przed infekcjami, regulują metabolizm i wpływają na odporność.

Czym jest mikrobiota jelitowa?

Mikrobiota jelitowa to nic innego jak złożony ekosystem, w skład którego wchodzą grzyby wirusy i bakterie. Mimo iż najczęściej mówi się o mikrobiocie jelitowej, występuje ona w całym przewodzie pokarmowym. Środowisko w obrębie przewodu pokarmowego jest zmienne, dlatego skład i liczebność mikroorganizmów w różnych jego częściach okazuje się różnorodny. Mikrobiota jest najbogatsza w jelicie grubym, z kolei najmniej zróżnicowana i liczna w żołądku. 

Skład mikrobioty jelitowej jest spersonalizowany i unikatowy dla każdego człowieka. Szacuje się, że ciężar mikrobioty bytujący w błonach śluzowych człowieka wynosi łącznie 1,5-2 kg i należą one do czterech typów: Firmicutes, Bacteroidetes, Proteobacteria i Actinobacteria. Z kolei liczba komórek organizmów, które ją tworzą, jest szacowana na 100 bilionów, czyli 10 razy więcej niż komórek ciała człowieka. Poszczególne odcinki układu pokarmowego, ze względu na panujące w nich warunki oraz ich zróżnicowane funkcje, charakteryzują się odmiennym składem jakościowym, jak i ilościowym grzybów, bakterii oraz archeonów [1]. 

Eubioza – dysbioza. Czym są? 

Kiedy jelita funkcjonują prawidłowo, są zdrowe, panuje w nich stan zwany eubiozą. Termin eubiozy charakteryzuje się przewagą pożądanych bakterii niezbędnych w prawidłowym procesie trawienia, wchłaniania, a także w metabolizmie i ochronie immunologicznej całego organizmu. Znaczenie mikrobioty jelitowej jest warunkowane przez rolę poszczególnych rodzajów bądź grup bakterii, które są zależne od prowadzonego przez nie metabolizmu. 

Eubioza może ulec zachwianiu w wyniku m.in.: 

• nieprawidłowej, ubogiej w błonnik diety, 
• antybiotykoterapii, 
• przyjmowania inhibitorów pompy protonowej, niesteroidowych leków przeciwzapalnych, 
• silnego stresu, 
• spożywania alkoholu, 
• przebywania w zanieczyszczonym środowisku i spożywaniu zanieczyszczonej żywności [2].

Dysbioza jelitowa definiowana jest jako jakościowe i ilościowe zaburzenia w składzie mikrobioty, czyli mikroorganizmów zasiedlających jelita. Dysbiozę jelitową stwierdza się u osób z: 

• chorobami cywilizacyjnymi (cukrzyca typu 2, otyłość, nadciśnienie), 
• chorobami alergicznymi (atopowym zapaleniu skóry, alergiach pokarmowych i wziewnych), 
• chorobami autoimmunizacyjnymi (Hashimoto, bielactwo, łuszczyca, stwardnienie rozsiane), 
• zaburzeniach psychicznych i neurorozwojowych. 

Nieleczona, długotrwała dysbioza jelitowa może przerodzić się również w przewlekłe schorzenia jelit takie jak: wrzodziejące zapalenie jelita grubego, zespół jelita drażliwego, chorobę Leśniowskiego-Crohna, jak również inne choroby jelitowe, takie jak biegunki, zaparcia. [3]. Dysbioza jelitowa wiąże się także z nawracającymi infekcjami zarówno dróg oddechowych, jak i układu moczowo-płciowego. Jest to związane między innymi z tzw. obroną śluzówkową, za którą w ogromnej części odpowiedzialne są jelita i zasiedlająca je mikroflora. 

Bakterie jelitowe odgrywają niebagatelną rolę w zachowaniu prawidłowej bariery jelitowej. Jeśli ilość bakterii ochronnych i odżywiających nabłonek jelita jest niewystarczająca, wówczas dochodzi do zaburzeń bariery jelitowej i występowaniu tzw. zespołu jelita przesiąkliwego, czyli, potocznie mówiąc: nieszczelnego jelita [4].

Funkcje mikrobioty jelitowej

Jak obecne wiadomo, mikrobiota jelitowa nie uczestniczy wyłącznie w procesach związanych z trawieniem i wchłanianiem substancji pokarmowych. Bakterie, które wchodzą w skład mikrobioty jelitowej, pełnią w organizmie wiele funkcji. Ich prawidłowa struktura ilościowa, jak również jakościowa wspiera homeostazę całego organizmu. Kształtują one w ten sposób odporność, metabolizm i syntezę wielu związków chemicznych. 

Znaczenie mikrobioty jelitowej jest warunkowane przez rolę poszczególnych rodzajów bądź grup bakterii, które są zależne od prowadzonego przez nie metabolizmu. Niejednokrotnie funkcje poszczególnych grup bakterii uzupełniają się i są zależne od wspólnego występowania poszczególnych gatunków bakterii. 

Mikrobiota jelitowa, wytwarzając enzymy, rozkłada skrobię oporną, oligosacharydy, mucyny, związki azotowe i lipidy. Ponadto mikrobiota wykazuje zdolność rozkładu złuszczonych komórek nabłonkowych, składników żółci, ksenobiotyków, niektórych leków oraz potencjalnych kancerogenów [6]. 

Mikrobiota bytująca w jelitach przyczynia się także do wytwarzania krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych SCFA. Powstają one w procesie fermentacji egzogennych węglowodanów złożonych (np. skrobi opornej). Najlepiej zbadanym krótkołańcuchowym kwasem tłuszczowym jest mało stabilny chemicznie kwas masłowy. Wykazuje on działanie przeciwzapalne, odżywia i regeneruje kolonocyty nabłonka jelitowego, przez co wspiera prawidłowe funkcjonowanie bariery jelitowej. 

Mikrobiota pełni bardzo ważną funkcję w zachowaniu homeostazy organizmu. Niektóre gatunki bakterii wykazują działanie ochronne, zapobiegając namnażaniu się drobnoustrojów patogennych. Mikrobiota ma zdolność pobudzania komórek tworzących nabłonek do wytwarzania i wydzielania przeciwciał IgA oraz białek, które posiadają aktywność antybakteryjną. Mikroorganizmy zasiedlające jelita biorą udział w trawieniu. Wytwarzają także niezbędne witaminy z grupy B (np. tiamina, biotyna, kwas foliowy) i witaminę K. Ponadto prawidłowa mikrobiota jelitowa wspomaga absorpcję soli mineralnych, takich jak: sód, wapń, magnez czy potas [7].

Kolejną ważną funkcją mikrobioty jest immunostymulacja komórek tkanki limfatycznej związanej z jelitem (GALT), wchodzącej w skład układu odpornościowego błon śluzowych (MALT). Badania wskazują, iż 70% limfocytów człowieka jest związanych z jelitowym GALT. Z tego też powodu jelita są nazywane centralnym organem układu immunologicznego [8]. Należy podkreślić, iż do prawidłowego rozwoju tkanki GALT, a tym samym do prawidłowego funkcjonowania całego układu odpornościowego, niezbędna jest właściwa kolonizacja bakteryjna przewodu pokarmowego. Bez odpowiednio ukształtowanej mikrobioty jelitowej układ immunologiczny nie mógłby funkcjonować prawidłowo.

Jak dbać o zdrowie jelit?

Skład mikrobioty jest inny dla każdego człowieka i może się zmieniać w ciągu życia. Między innymi spowodowane to jest nawykami żywieniowymi, stosowaniem antybiotykoterapii lub też w efekcie przewlekłego stresu, którego doświadczamy. Mikroorganizmy występujące w przewodzie pokarmowym mogą również odpowiadać za dostarczanie gospodarzowi niezbędnych składników odżywczych i witamin. 

Badanie mikrobioty jelitowej pozwala na zdiagnozowanie źródła zaburzeń pracy układu pokarmowego. Stanowi uzupełnienie diagnostyki w wielu różnych jednostkach chorobowych związanych z przewlekłym stanem zapalnym, np. chorobach skóry czy chorobach autoimmunizacyjnych. Terapia dołączona do wyniku badania pozwala na skuteczne łagodzenie dolegliwości ze strony układu pokarmowego, takich jak biegunki, wzdęcia, zaparcia, bóle brzucha i inne objawy zespołu jelita nadwrażliwego. Do wyniku załączona jest lista zalecanych probiotyków i innych suplementów wraz z dawkowaniem i rekomendowanym czasem trwania terapii. Celem terapii jest uszczelnienie bariery jelitowej, likwidacja przewlekłego stanu zapalnego i poprawa stanu zdrowia.

Jak odżywić nasze jelita? 

Cechą wspólną diet, których stosowanie jest związane z korzystniejszym dla zdrowia składem i większą różnorodnością mikrobioty, jest wysoka podaż błonnika pokarmowego. Szczególnie korzystny wydaje się błonnik rozpuszczalny. Jego źródłem są przede wszystkim warzywa i owoce, ale też owies, jęczmień i niektóre nasiona. Błonnik rozpuszczalny ulega fermentacji w jelitach, czego skutkiem jest produkcja krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych. Błonnik nierozpuszczalny, którego źródłem są przede wszystkim pełnoziarniste produkty zbożowe, zwiększa masę stolca i reguluje perystaltykę jelit, ale raczej nie podlega fermentacji. 

Jednym z efektów zwiększonej podaży błonnika pokarmowego jest zwiększenie częstotliwości wypróżnień, co również związane jest z korzystniejszym składem mikrobioty jelitowej [9]. Dieta obfitująca w fermentowane produkty spożywcze wywiera pozytywny wpływ na mikrobiotę jelitową. Zaobserwowano, że powoduje także stały wzrost różnorodności mikrobioty. Obniża również stężenie markerów prozapalnych w surowicy, co może wynikać z poprawy funkcjonowania bariery jelitowej.

Mikrobiota jelitowa dla zdrowia człowieka

Wiedza na temat wpływu mikrobioty jelitowej na stan całego organizmu jest wciąż poszerzana i staje się przedmiotem wielu badań naukowych. Mikrobiota odgrywa ważną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu całego organizmu. Wszelkie czynniki uniemożliwiające jej odpowiedni rozwój mogą mieć trwałe i szkodliwe skutki. 

Odpowiednia mikrobiota jest gwarantem zdrowia i oznaką prawidłowego funkcjonowania organizmu. Niekorzystny wpływ środowiska, jak również nieodpowiedni styl życia coraz częściej prowadzi do zmian w profilu mikroorganizmów jelitowych. W przypadku zaburzeń w składzie, jak i ilości bakterii przewodu pokarmowego wskazana jest terapia probiotyczna i (lub) prebiotyczna. Dzięki niej przywracany jest odpowiedni profil mikrobioty jelitowej. 

Nie ulega wątpliwości, iż to właśnie dieta i styl życia odgrywają kluczową rolę w zdrowiu jelit. Mikrobiota jelitowa, aktywność fizyczna oraz nawyki żywieniowe oddziałują ze sobą w złożony sposób. Dlatego w dalszym ciągu niezwykle istotne jest indywidualne podejście do człowieka, jego sposobu żywienia, suplementacji i doboru aktywności. 

Autorka: mgr Aleksandra Woźniak, Instytut Mikroekologii