Normy w laboratoriach

W postawieniu prawidłowej diagnozy lekarskiej bardzo ważne są wyniki badań laboratoryjnych. Przyjrzyjmy się kilku istotnym kwestiom dotyczącym m.in. metod badań oraz czynników wpływających na uzyskiwane za ich pomocą wyniki.

Metody oznaczania

Dostępnych jest kilka sposobów oznaczania poszczególnych substancji w badanym materiale. Metody te można podzielić na: ilościowe, półilościowe oraz jakościowe.

• Metoda ilościowa pozwala określić dokładny poziom danego elementu i wyrażona jest w jednostkach miary.
  Jest to metoda najczęściej stosowana i służy do oznaczania m.in. elementów morfologii krwi, elektrolitów, hormonów. Jako przykład niech posłuży nam glukoza we krwi. Zbadany na czczo z krwi żylnej poziom glukozy powyżej przyjętej normy 60–99 mg/dl (3,4-5,5 mmol/l) pozwala rozpoznać hiperglikemię i rozpocząć pełną diagnostykę w kierunku cukrzycy. Poziom poniżej normy (w tym przypadku poniżej 60 mg%), określa się jako hipoglikemię. Jeśli natomiast oznaczony poziom glukozy mieści się w przedziale pomiędzy 60 a 99 mg/dl, wówczas mamy do czynienia z tzw. normoglikemią, czyli prawidłowym poziomem glukozy we krwi.
• Metoda jakościowa pozwala oszacować obecność lub brak danej substancji w badanym materiale.
  Jednym z bardziej znanych przykładów wykorzystania metody jakościowej jest test ciążowy (np. płytkowy), wykonywany z próbki moczu. Wynik dodatni testu, świadczący o ciąży, uzyskiwany jest w momencie obecności w moczu hormonu hCG. Jest to jednak jedynie test przesiewowy, dlatego dla uzyskania 100% pewności należy oznaczyć dokładny poziom hormonu z krwi lub moczu w laboratorium przy użyciu metody ilościowej.
• Metoda półilościowa wykorzystywana jest np. w tzw. testach paskowych. Po zanurzeniu paska testowego w próbce materiału (np. moczu), odbarwia się on pod wpływem obecności badanej substancji w próbce. Tak uzyskany wynik pozwala w pewien sposób określić jej poziom, przez porównanie zmienionego koloru paska do skali kolorów na opakowaniu, gdzie każdy odcień oznacza inny poziom.
  Ponownie posłużymy się glukozą, tym razem w moczu, gdzie prawidłowo nie powinna ona występować. Jeśli test pokazuje, że w moczu nie ma glukozy, uzyskany wynik określa się jako ujemny. W przypadku jej obecności w próbce w teście uzyskamy wynik dodatni, a stężenie w przybliżeniu obrazuje różne wybarwienie paska.

Na wynik badania laboratoryjnego wpływa wiele czynników. Należą do nich w szczególności: różnice aparaturowe, stosowane jednostki miary, sposób pobierania materiału do badań, czynniki kliniczne oraz przyjmowane przez pacjenta leki.

Czynniki zewnętrzne

Dzisiejsza technika laboratoryjna prezentuje bardzo wysoki poziom. Obecnie wynik badania można uzyskać niezwykle szybko. Co więcej, są to wyniki dokładne, powtarzalne i, dzięki temu, wiarygodne.

Nie zmienia to faktu, że czasem mogą pojawić się rozbieżności, wynikające chociażby z dużej liczby urządzeń różnych producentów, czy różnych typów. Pomimo starań, by ujednolicić uzyskiwane wyniki, zakres prawidłowych norm nadal może różnić się w zależności od stosowanego analizatora.

W dalszym ciągu stosowane są także różne jednostki miary, co wprowadza pewnego rodzaju rozbieżności. Dopiero bliższa analiza wyniku uzyskanego np. z różnych pracowni pozwala dostrzec przyczynę istotnie różniących się wartości danego parametru. Przykładem takim jest dwojaki sposób oznaczania glukozy: w miligramach na 100 ml (mg/dl lub mg%) oraz w milimolach na litr (mmol/l).

W istotny sposób na wynik badania wpływa rodzaj, ale także sam sposób pobierania materiału do badania oraz sposób jego przechowywania czy czas od jego pobrania do wykonania badania. Przestrzeganie ustalonych zasad, dotyczących zarówno pobierania, czasu, jak i sposobu przechowywania materiału, chroni przed fałszywymi wynikami.

Czynniki kliniczne

Wyróżnić można dodatkowo tzw. listę „czynników klinicznych” mających wpływ na uzyskany wynik badania laboratoryjnego. Należą do nich m.in. wiek i płeć, ponieważ wyróżniono odrębne normy dla różnych parametrów dla kobiet i mężczyzn oraz dla dzieci i dorosłych.

Istotną rolę odgrywa także odpowiednie przygotowanie pacjenta i czas pobrania materiału. Przykładem po raz kolejny niech będzie glukoza. Krew do badania może być pobierana o dowolnej porze dnia, niezależnie od czasu po ostatnim posiłku i jest to tzw. glikemia przygodna. Jeśli jednak ma to być badanie poziomu glukozy we krwi na czczo, wówczas ostatnim przed badaniem posiłkiem powinna być kolacja. Rano, przed pobraniem próbki krwi, należy wstrzymać się przed jedzeniem oraz piciem.

Większość oznaczeń wykonywanych jest rano na czczo, wobec tego przed badaniem najlepiej upewnić się, jak należy się do niego przygotować. Wyczerpujących informacji udzieli lekarz zlecający badanie lub pielęgniarka w punkcie pobrań.

Innym badaniem, w którym znaczenie ma czas pobrania próbki, jest badanie ogólne moczu. Do badania należy oddać pierwszą poranną próbkę moczu, z tzw. „środkowego strumienia” i niezwłocznie dostarczyć ją do punktu przyjęć.

Na część wyników wpływ ma także wysiłek fizyczny. Dlatego lepiej nie biec do tramwaju lub autobusu i nie forsować się, wchodząc na wysokie piętro w budynku bezpośrednio przed pobraniem krwi.

Specyficzną grupą wykonywanych badań laboratoryjnych są poziomy hormonów płciowych żeńskich. Ich poziom jest ściśle związany z wiekiem kobiety oraz z fazą cyklu menstruacyjnego, którą określa się na podstawie daty ostatniej miesiączki.

Kolejnym elementem, mającym wpływ na wyniki badań laboratoryjnych, jest tzw. okienko serologiczne. Jest to przedział czasu od momentu zakażenia do czasu pojawienia się we krwi wykrywalnych w laboratorium przeciwciał. Jeżeli w tym czasie zostało wykonane badanie serologiczne (czyli oznaczono poziom przeciwciał), wówczas, pomimo uzyskania wyników ujemnych, nie można wykluczyć infekcji. Wynika to z fizjologicznego procesu odpowiedzi immunologicznej (odpornościowej).

Przyjmowane leki

Istotną rolę w diagnostyce laboratoryjnej odgrywają również przyjmowane przez pacjenta leki. W procesie leczenia niektórych chorób (np. padaczki) istotne jest monitorowanie ich stężenia we krwi. Należy pamiętać o działaniu samych medykamentów i ich wpływie na niektóre parametry krwi.

Przykładem jest większość elektrolitów, np. potas, magnez, wapń, których nadmiar we krwi może być wynikiem ich zbyt dużej suplementacji.

Badania laboratoryjne z krwi i moczu służą także do oceny potencjalnego niekorzystnego i szkodliwego wpływu leków na organizm człowieka. Należą do nich np. tzw. próby wątrobowe, świadczące o wydolności wątroby lub parametry nerkowe, oceniające funkcjonowanie nerek. Dlatego też przy interpretacji ww. oznaczeń należy uwzględnić wszystkie przyjmowane przez pacjenta leki.

Badania laboratoryjne są nieodzownym elementem prawidłowej diagnostyki chorób oraz oceny stanu zdrowia. Należy jednak stale mieć na uwadze, jak wiele czynników może wpływać na uzyskane za ich pośrednictwem wyniki.

lek. med. Katarzyna Urban