Niepłodność u mężczyzn – co ją może powodować i w jaki sposób jest diagnozowana?

Uważa się, że czynnik męski w mniej więcej połowie przypadków odpowiada za problemy z poczęciem dziecka. Rozpoznanie męskiej niepłodności opiera się przede wszystkim na badaniu nasienia. Można je wykonać po przerwie od stosunku wynoszącej od 2 do 7 dni. W razie potrzeby lekarz rozszerza diagnostykę o dodatkowe badania.

Szacuje się, że problem niepłodności dotyczy około 15% par i może zależeć zarówno od kobiet, jak i od mężczyzn. Do przyczyn męskiej niepłodności zalicza się m.in.: zaburzenia sekrecji hormonów płciowych, nieprawidłowości dotyczące jąder (np. wnętrostwo),  żylaki powrózka nasiennego. Sprawdź, w jaki sposób diagnozuje się niepłodność u mężczyzn.

Co to jest niepłodność i bezpłodność u mężczyzn?

Niepłodność i bezpłodność u mężczyzn to określenia nierzadko ze sobą utożsamiane, lecz w rzeczywistości dotyczące dwóch różnych zjawisk. Zgodnie z definicjami opracowanymi przez specjalistów Światowej Organizacji Zdrowia:

• niepłodność występuje wówczas, gdy para mimo regularnego współżycia seksualnego (3–4 razy w tygodniu), utrzymywanego przez przynajmniej rok, bez używania jakichkolwiek środków antykoncepcyjnych nie zaszła w ciążę;
• bezpłodność to trwała niezdolność do bycia rodzicem, której w odróżnieniu od niepłodności nie ma możliwości wyleczenia. Odpowiedź na często zadawane pytanie o to, czy da się wyleczyć bezpłodność u mężczyzn, musi zatem niestety brzmieć „nie”. Bezpłodny mężczyzna nie jest w stanie spłodzić dziecka.

Co powoduje problemy z płodnością u mężczyzn?

Płodność mężczyzn zależna jest od procesu spermatogenezy, który polega na ciągłej produkcji nasienia przez nabłonek plemnikotwórczy. Wyróżnia się następujące kategorie czynników, które mogą go zaburzyć:

• przedjądrowe,
• jądrowe,
• pozajądrowe.

Czynniki przedjądrowe

Wśród przedjądrowych przyczyn męskiej niepłodności wymienia się zwłaszcza problem z wydzielaniem hormonów płciowych, takich jak FSH (hormon folikulotropowy, folikulotropina) i LH (hormon luteinizujący, lutropina), co opóźnia rozwój płciowy. FSH odpowiada za prawidłowe funkcjonowanie jąder i wytwarzanie plemników, a LH pobudza komórki Leydiga w jądrach do produkcji testosteronu. Inną możliwą przyczyną przedjądrową męskiej niepłodności może być hipogonadyzm. Określa się w ten sposób defekt układu rozrodczego polegający na dysfunkcji jąder. Nie są one w stanie produkować hormonów i plemników. Do kategorii przyczyn przedjądrowych zalicza się też hiperprolaktynemię, czyli nadmierne stężenie prolaktyny w surowicy krwi, oraz zmiany chromosomowe, a wśród nich najczęściej występuje zespół Klinefeltera. Polega on na występowaniu dodatkowego chromosomu X w niektórych lub wszystkich komórkach u mężczyzny.

Czynniki jądrowe

Czynniki jądrowe najogólniej przedstawić można jako wady jąder. Mogą one mieć charakter wrodzony lub nabyty. Jedną z głównych wrodzonych wad jąder jest wnętrostwo. Określa się tak brak obecności jądra w worku mosznowym po urodzeniu. Inne możliwości to m.in.: monorchizm (wrodzony brak jednego jądra), anorchizm (wrodzony brak jąder), dysgenezja jąder (nieprawidłowo ukształtowane jądra). Jedną z częściej stwierdzanych nabytych wad jąder jest wodniak jądra, który opisać można jako nagromadzenie płynu między osłonkami jądra. Wodniak jądra rozwija się zazwyczaj w wyniku toczącego się stanu zapalnego lub choroby nowotworowej jądra. Kolejnym jądrowym czynnikiem zaburzeń płodności u mężczyzn jest zanik lub zmniejszenie objętości jąder oraz żylaki powrózka nasiennego – stwierdza się je u blisko 1/3 niepłodnych mężczyzn.

Czynniki pozajądrowe

Ostatnią kategorią przyczyn męskiej niepłodności są czynniki pozajądrowe. Wśród nich wymienia się wrodzony brak nasieniowodów, czyli przewodów odpowiedzialnych za wyprowadzanie plemników z jąder. Inne to: azoospermia (całkowity brak plemników w nasieniu), niedorozwój pęcherzyków nasiennych, niedrożność nasieniowodów. W powstaniu męskiej niepłodności znaczącą rolę odgrywać mogą również czynniki psychologiczne, prowadzony styl życia, impotencja i choroby ogólnoustrojowe, jak cukrzyca, choroby tarczycy.

Mówiąc o przyczynach pozajądrowych, należy też wspomnieć o determinantach środowiskowych niepłodności u mężczyzn. Wśród czynników ryzyka wymienia się tutaj m.in.:

• ekspozycję na metale ciężkie,
• narażenie na promieniowanie,
• przyjmowanie narkotyków, sterydów anabolicznych,
• nadużywanie alkoholu,
• narażenie na organiczne środki chemiczne.

Objawy niepłodności u mężczyzn

W zależności od tego, jaka jest przyczyna niepłodności u mężczyzny, mogą jej towarzyszyć różne objawy. Niemniej, jeśli mężczyzna zaobserwuje u siebie takie dolegliwości, powinien zgłosić się na konsultację lekarską, gdyż mogą one świadczyć o stanie grożącym niepłodnością. Są to:

• zaburzenia erekcji,
• bóle jąder,
• spadek możliwości seksualnych,
• pieczenie podczas oddawania moczu,
• brak ochoty na seks,
• mniejsza objętość, inny kolor lub konsystencja ejakulatu,
• ból w trakcie i po stosunku,
• zniekształcenie moszny.

Jak można rozpoznać problemy płodności u mężczyzn?

Rozpoznanie problemów z męską płodnością opiera się przede wszystkim na wywiadzie z pacjentem i badaniu przedmiotowym. Podczas rozmowy zwraca się uwagę zwłaszcza na: przebyte choroby, infekcje, częstość stosunków, czas starania się o potomstwo, zabiegi operacyjne, towarzyszące choroby, stosowane leki czy warunki pracy. Z kolei podczas badania przedmiotowego zwraca się uwagę na stan prostaty, tarczycy, narządów płciowych i ogólną budowę ciała.

Kolejnym elementem diagnostyki zaburzeń płodności u mężczyzn jest badanie seminologiczne, czyli badanie nasienia. Dokonuje się w nim oceny makro- i mikroskopowej. W ocenie makroskopowej analizuje się: objętość, gęstość, lepkość, barwę, stopień zmętnienia, czas upłynnienia, pH nasienia. W ocenie mikroskopowej bierze się pod uwagę: obecność i ilość komórek krwi (leukocytów, erytrocytów), a także komórek nabłonkowych układu moczowo-płciowego.

Specjaliści Światowej Organizacji Zdrowia określili takie wartości referencyjne dla parametrów nasienia:

• żywotność plemników ≥ 58% żywych plemników,
• liczebność plemników ≥ 15 mln/ml lub ≥ 39 mln/ejakulat,
• morfologia plemników ≥ 4% plemników o prawidłowej budowie,
• ruchliwość plemników ≥ 32% plemników o ruchu postępowym,
• pH ≥ 7,2,
• objętość ejakulatu ≥ 1,5 ml.

Nasienie do badania uzyskiwane jest drogą masturbacji. Oddaje się je bezpośrednio do jałowego, plastikowego pojemnika (takiego jak na mocz). Badanie seminologiczne wykonuje się zazwyczaj w laboratorium, a w szczególnych przypadkach w domu, ale przy zachowaniu specjalnych wytycznych przekazanych przez pracowników laboratorium. Dla zapewnienia dobrej jakości materiału do badań ważne jest odpowiednie przygotowanie. Badanie przeprowadza się po abstynencji seksualnej wynoszącej od 2 do 7 dni i po co najmniej dwutygodniowej przerwie od antybiotykoterapii. Na wyniki badania wpływać mogą również: gorączka, zmęczenie, zbyt krótka lub zbyt długa abstynencja seksualna, ultradźwięki, promieniowanie jonizujące, alkohol.

W przypadku nieprawidłowych wyników badania seminologicznego powtarza się je po co najmniej miesięcznej przerwie i jeśli w dalszym ciągu są niezadowalające, lekarz zleca pogłębioną diagnostykę, w tym m.in. badanie USG jąder i moszny czy ocenę urologiczną. Specjalistyczne testy nasienia, jak np.: poejakulacyjne badanie moczu, test po stosunku, test na liczebność leukocytów w nasieniu, nie są wymagane do zdiagnozowania męskiej niepłodności.

Jak można leczyć niepłodność u mężczyzn?

W przypadku niepłodności sposób leczenia zależy od przyczyny problemów. Przykładowo, jeśli za niepłodność odpowiada zły styl życia, konieczna jest jego zmiana, w tym lepszy sposób odżywiania, unikanie stresu, używek, aktywność fizyczna. Czasem konieczne bywa leczenie operacyjne, m.in. przy niedrożnych nasieniowodach, zaburzeniach w budowie narządów rodnych. Jeszcze w innych przypadkach (przy nieprawidłowym stężeniu hormonów) leczenie opierać się będzie na farmakoterapii. Leczenie bezpłodności nie jest możliwe.

Autor: Olga Dąbska

Weryfikacja: lek. Wiktor Trela

Bibliografia

1. M. Bomba, M. Rusin, Wpływ czynników środowiskowych na występowanie zjawiska niepłodności u mężczyzn, „Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu” 2021, t. 27, nr 2, s. 126–133.
2. M. Koperwas, M. Głowacka, Problem niepłodności wśród kobiet i mężczyzn – epidemiologia, czynniki ryzyka i świadomość społeczna, „Aspekty Zdrowia i Choroby” 2017, nr 3, s. 31–49.
3. K. Łukaszuk i wsp., Diagnostyka i leczenie niepłodności – rekomendacje Polskiego Towarzystwa Medycyny Rozrodu i Embriologii (PTMRiE) oraz Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników (PTGP), „Ginekologia i Perinatologia Praktyczna” 2018, t. 3, nr 3, s. 112–118.