Mikrocefalia (małogłowie) – przyczyny i diagnostyka

Małogłowie, inaczej zwane mikrocefalią, stanowi jeden z głównych objawów świadczących o zaburzeniach neurorozwojowych. Charakteryzuje się ono zbyt małymi wymiarami czaszki dziecka w odniesieniu do jego wieku i płci. Najczęściej małogłowie jest diagnozowane już na etapie ciąży. O tym, czym dokładnie jest małogłowie, jakie są przyczyny jego powstawania oraz w jaki sposób można zdiagnozować mikrocefalię w okresie prenatalnym i wkrótce po urodzeniu, dowiesz się z poniższego artykułu.

Co to jest małogłowie?

Małogłowie jest wadą rozwojową charakteryzującą się zmniejszonym obwodem czaszki, a co jest z tym związane – mniejszą wagą mózgu i nieprawidłowym jego funkcjonowaniem. To najbardziej charakterystyczny objaw świadczący o występowaniu zaburzeń neurorozwojowych u dziecka. Zazwyczaj małogłowiu towarzyszą: niepełnosprawność intelektualna, zaburzenia rozwoju oraz inne cechy dysfunkcji układu nerwowego. Częstość występowania małogłowia szacuje się na 1 na 1000 żywo urodzonych dzieci.

Klasyczny podział małogłowia:

Pierwotne – pojawia się przed 32. tygodniem ciąży, jest spowodowane zmniejszoną ilością neuronów i świadczy o zatrzymaniu rozwoju układu nerwowego.

Wtórne – pojawia się po 32. tygodniu życia płodowego. Ilość neuronów w mózgu jest prawidłowa, zaburzone jest zaś tworzenie się wypustek neuronów. Świadczy to o procesie neurodegeneracyjnym w mózgu i występuje w wielu chorobach metabolicznych.

Jakie są przyczyny małogłowia?

Małogłowie u dzieci jest powodowane wieloma czynnikami, zarówno genetycznymi, jak i środowiskowymi.

Przyczyny małogłowia uwarunkowane genetycznie:

• choroby monogenowe, takie jak zespół Retta, zespół Smitha-Lemliego-Opitza,
• zespoły chromosomowe, takie jak zespół Downa, Edwardsa, Pataua,
• zespoły delecji i mikrodelecji, takie jak zespół Wolfa-Hirschhorna, Cri-du-chat,
• zespoły niestabilności chromosomowej, takie jak zespół Blooma,
• choroby uwarunkowane wieloczynnikowo.

Pozagenetyczne przyczyny małogłowia:

• szkodliwe substancje przyjmowane przez matkę podczas ciąży (niektóre leki, alkohol, narkotyki, palenie papierosów),
• infekcje wewnątrzmaciczne spowodowane przez TORCH (Toxoplasma gondii, wirus różyczki, wirus opryszczki),
• niedożywienie,
• niedotlenienie dziecka,
• narażenie na promieniowanie rentgenowskie dziecka podczas ciąży,
• zaburzenia o podłożu metabolicznym występujące u matki,
• wylewy krwi do mózgu u dziecka,
• urazy okołoporodowe.

Jak wygląda dziecko z małogłowiem?

Podejrzenie małogłowia nasuwa się w momencie, kiedy obwód główki urodzonego dziecka jest mniejszy od obwodu brzuszka lub wtedy, gdy obwód główki jest mniejszy niż 32 centymetry. Oprócz małej jak na wiek główki dziecko ma wiele innych towarzyszących objawów. Wśród nich wymienić można zaburzenia poznawcze i neurologiczne. Dziecko w kolejnych miesiącach i latach życia może mieć problemy z uczeniem się i przyswajaniem nowych wiadomości. Dzieci z małogłowiem jako już osoby dorosłe charakteryzują się niskim wzrostem, nierzadko mają deformacje twarzoczaszki i problemy z utrzymaniem równowagi. Mogą występować u nich drgawki, porażenia i napady padaczkowe.

Oczywiście małogłowie ma różne przyczyny, tak jak powiedziano powyżej, więc wielość i natężenie objawów może się różnić.

Jakie badania należy wykonać przy podejrzeniu małogłowia?

Podejrzenie małogłowia może się pojawić już w trakcie ciąży, kiedy to lekarz wykonuje badanie USG w trzecim trymestrze ciąży. Ma on wtedy możliwość pomiaru obwodu główki u dziecka. Po narodzinach małogłowie może zostać stwierdzone, kiedy obwód czaszki dziecka jest mniejszy o ponad dwa odchylenia standardowe od średniego rozmiaru występującego u dzieci tej samej płci i w tym samym wieku co badany niemowlak. Należy również pamiętać, że pomiar małogłowia u noworodka powinien być wykonany w odniesieniu do jego wzrostu i fenotypu rodziców.

Kolejnym etapem diagnostyki małogłowia jest wykonanie badań obrazowych, takich jak USG przezciemiączkowe, rentgen czaszki, rezonans magnetyczny lub tomografia głowy.

Bardzo istotny jest też wywiad rodzinny i objawy towarzyszące małogłowiu u dziecka. Istnieje wiele zespołów genetycznych, które charakteryzują się specyficznym zespołem objawów. Można wtedy wykonać określone badania genetyczne umożliwiające zdiagnozowanie przyczyny małogłowia. Tak się dzieje w przypadku zespołu Edwardsa, Downa czy Pataua. Mając takie podejrzenie, można wykonać u pacjenta badanie cytogenetyczne. Należy jednak pamiętać, że metoda ta ma swoje ograniczenia i nie zawsze można za jej pomocą zdiagnozować przyczyny małogłowia. Obecnie na rynku jest dostępnych wiele oznaczeń molekularnych. Jedno z badań małogłowia umożliwia analizę przesiewową sekwencji kodującej genów, związanych z występowaniem objawów klinicznych wykonywanych na podstawie badania pełnoeksomowego (ang. Whole Exome Sequencing, WES). To bardzo rozbudowane badanie zarówno dla dzieci, jak i dorosłych, które analizuje około 23 tysiące genów ludzkiego organizmu. Wykonywane jest za pomocą technologii sekwencjonowania nowej generacji (ang. Next Generation Sequencung, NGS), wykrywającej mutacje w genach, które mogą odpowiadać za rozwój wielu chorób. Realizacja samego badania jest bardzo prosta. Do jego wykonania jest potrzebna próbka krwi obwodowej pobrana z żyły łokciowej bez specjalnego przygotowania się pacjenta.

Żeby rozpoznać chorobę genetyczną, w której jednym z objawów jest małogłowie, rodzice powinni poprosić o skierowanie w celu wykonania rodzinnych badań genetycznych. Ważne jest bowiem ustalenie, czy mutacja wystąpiła u ich dziecka spontanicznie, czy są oni nosicielami uszkodzonego genu. Wówczas lekarz genetyk może ocenić ryzyko przekazania choroby na kolejne dziecko.

Bibliografia

1. L.B. Jorde i in., Genetyka medyczna, Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2012, s. 120–124.

2. J. Bal, Genetyka medyczna i molekularna, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2019, s. 557–558.

3. R. Śmigiel i in., Genetycznie uwarunkowane zaburzenia rozwoju u dzieci, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2021, s. 485–488.

4. M. Naveed i in., Comprehensive review on the molecular genetics of autosomal recessive primary microcephaly (MCPH). Genetic Research, 2018, s. 1–16.

5. E. C. Gilmore i in., Genetic causes of microcephaly and lessons for neuronal development. Wiley Interdiscip. Rev. Dev. Biol. 2013 Jul;2(4): s. 461–478.