Pneumokoki – jakie są objawy zakażenia? Jakie badania wykonać?

Zakażenie pneumokokami najczęściej dotyczy dzieci. Zwykle przebiega ono bezobjawowo i wówczas przyjmuje postać nosicielstwa. U najmłodszych dzieci i osób obarczonych czynnikami ryzyka może być ono jednak przyczyną istotnych stanów zapalnych w obrębie dróg oddechowych i innych narządów. Najpoważniejszy przebieg ma postać rozsiana zakażenia, czyli tzw. inwazyjna choroba pneumokokowa. Najskuteczniejszym sposobem zapobiegania infekcjom tymi bakteriami okazuje się szczepienie ochronne. Dowiedz się więcej na temat objawów, czynników ryzyka i metod leczenia zakażeń pneumokokami.

Co to są pneumokoki?

Pneumokoki, czyli bakterie Streptococcus pneumoniae, stanowią jedną z najczęstszych przyczyn poważnych zakażeń. Głównie dotyczą one dzieci, lecz mogą rozwijać się u osób w każdym wieku.

Bakterie przenoszą się poprzez wdychanie małych kropel śliny i wydzieliny dróg oddechowych, w których znajdują się drobnoustroje. Do zakażenia może dochodzić także w wyniku bezpośredniego kontaktu z chorym lub nosicielem. Bakterie łatwo przenoszą się w dużej grupie dzieci, np. w żłobku lub w przedszkolu. Z tego powodu najbardziej narażeni na zakażenie są najmłodsi, którzy uczęszczają do tych placówek, i ich opiekunowie.

Poważne choroby wywołane przez pneumokoki zwykle dotyczą dzieci do 5. roku życia. Najwięcej ciężkich powikłań i zakażeń inwazyjnych występuje jednak w pierwszych dwóch latach życia.

Czym jest nosicielstwo pneumokoków?

Bakterie Streptococcus pneumoniae często osiedlają się w gardle lub w nosie i u zdrowych osób nie wywołują żadnych objawów. Taki stan jest nazywany nosicielstwem. Zwykle dotyczy on dzieci, które uczęszczają do żłobka lub przedszkola, a także ich rodziców i opiekunów. Nosiciele nie odczuwają żadnych dolegliwości, jednak mogą stanowić źródło zakażenia dla innych osób. W pewnych sytuacjach, np. gdy dojdzie do trwałego lub czasowego obniżenia odporności organizmu, sami także rozwijają pełnoobjawową infekcję.

Do czynników, które sprzyjają kolonizacji pneumokoków, należą m.in.:

• wiek – poniżej 2. roku życia;
• uczęszczanie do żłobka lub przedszkola;
• pora zimowa;
• brak karmienia piersią;
• mieszkanie w przepełnionych pomieszczeniach;
• palenie papierosów przez rodziców;
• u dorosłych – mieszkanie z dziećmi w wieku przedszkolnym.

Jakie zakażenia mogą wywoływać pneumokoki?

Zakażenie górnych dróg oddechowych i chorobę rozsianą zwykle poprzedza kolonizacja jamy nosowej i gardła przez bakterie Streptococcus pneumoniae. Do czynników, które predysponują do rozwoju pełnoobjawowego zakażenia pneumokokowego, należą m.in.:

• wiek – szczególnie narażone są dzieci poniżej 2. roku życia, później ryzyko zaczyna stopniowo spadać;
• zaburzenia składu krwi, np. niedokrwistość sierpowatokrwinkowa;
• brak śledziony lub jej nieprawidłowe działanie;
• znaczne zaburzenia odporności, np.: zakażenie wirusem HIV, wrodzone niedobory odporności i stany związane z leczeniem immunosupresyjnym czy z chemioterapią (nowotwory złośliwe, białaczki, chłoniaki, przeszczepy narządów);
• obecność implantu ślimakowego;
• choroby serca;
• przewlekłe choroby płuc, a przede wszystkim astma leczona dużymi dawkami sterydów;
• cukrzyca;
• przeciek płynu mózgowo-rdzeniowego, np. w wyniku wrodzonej malformacji, urazu czaszki czy operacji neurochirurgicznej;
• przewlekła niewydolność nerek.

Pneumokoki przeważnie wywołują zapalenia górnych dróg oddechowych. Jednak u niektórych dzieci i dorosłych, którzy prezentują czynniki ryzyka, bakterie mogą powodować ciężkie zakażenia inwazyjne. Wówczas pneumokoki przełamują bariery ochronne i przedostają się do krwi, co wiąże się nawet z zagrożeniem życia.

Bakterie Streptococcus pneumoniae mogą wywoływać m.in.:

• posocznicę, czyli sepsę – uogólnione zakażenie z ciężkimi objawami ze strony wielu narządów;
• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych;
• ostre zapalenie ucha środkowego (OZUŚ);
• ostre zapalenie zatok obocznych nosa;
• zapalenie płuc;
• zapalenie stawów;
• zapalenie kości i szpiku;
• zapalenie wsierdzia;
• zakażenia tkanek miękkich;
• inne zakażenia, np. wewnątrzbrzuszne.

Jakie mogą być objawy zakażenia pneumokokami?

Pneumokoki mogą powodować stany zapalne w obrębie różnych części układu oddechowego. Niekiedy zajmują także inne narządy lub zakażenie przebiega w sposób rozsiany. Objawy choroby zależą zatem od stopnia jej rozwoju i lokalizacji zapalenia. Na nasilenie dolegliwości wpływa ogólny stan zdrowia pacjenta. Przykładowo osoby leczące się na astmę czy alergie zwykle podczas infekcji pneumokokowej zgłaszają nasilenie symptomów związanych ze swoją chorobą przewlekłą.

W przebiegu zakażenia bakteriami Streptococcus pneumoniae mogą pojawiać się różne zespoły objawów, np.:

• ostre zapalenie ucha środkowego można rozpoznać u dziecka, które zgłasza dolegliwości przeziębieniowe, a w badaniu otoskopowym stwierdza się zaczerwienienie i uwypuklenie błony bębenkowej oraz wysięk z ucha;
• bakteryjne zapalenie zatok charakteryzuje się obecnością ropnej wydzieliny z nosa, uczuciem zatkania nosa, upośledzeniem węchu, bólem głowy, gorączką, kaszlem oraz nieprzyjemnym zapachem z ust;
• pneumokokowe zapalenie płuc – dzieci z tym rozpoznaniem mają wysoką gorączkę, kaszel, oddychają bardzo szybko i z trudem. Dodatkowo występują u nich charakterystyczne zmiany podczas osłuchiwania i w badaniu radiologicznym klatki piersiowej, które świadczą o obecności ciężkiej infekcji w dolnym odcinku układu oddechowego;
• bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych – Streptococcus pneumoniae i Neisseria meningitidis należą do najczęstszych czynników wywołujących tę jednostkę chorobową. Pneumokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych występuje zwykle u niemowląt, zwłaszcza w wieku 3–5 miesięcy. Jego objawy są przeważnie nieswoiste, takie jak: gorączka, wymioty, ból głowy, drażliwość czy nadmierna senność. Pomimo leczenia właściwymi antybiotykami często można zaobserwować poważne następstwa neurologiczne zapalenia pneumokokowego, które dotyczą nawet połowy chorych, np. głuchotę, ciężkie zaburzenia motoryczne i poznawcze.

Jak można wykryć zakażenie pneumokokami?

Rozpoznanie zakażenia pneumokokowego można potwierdzić za pomocą badania na obecność Streptococcus pneumoniae lub jego antygenów we krwi czy w innych płynach ustrojowych, np. w moczu, płynie mózgowo-rdzeniowym, opłucnowym, maziówkowym czy pobranym z ucha środkowego.

Infekcje górnych dróg oddechowych zwykle mają pochodzenie wirusowe. Mogą im towarzyszyć podobne objawy, jak w przypadku zakażenia pneumokokami. Z tego powodu, aby uniknąć pomyłek diagnostycznych lub potwierdzić infekcję z udziałem kilku drobnoustrojów, warto wykonać badanie na obecność cząstek wirusów i bakterii, które stanowią najczęstszą przyczynę zapalenia górnych dróg oddechowych, np. Panel Respiratory metodą PCR.

Zakażenie pneumokokami u osób obciążonych przewlekłymi chorobami układu oddechowego może przebiegać mniej typowo lub wiązać się z dodatkowymi powikłaniami. W diagnostyce alergii, zwłaszcza alergii wziewnych, pomocne okazują się dedykowane testy, np. e-PAKIET ALERGICZNY lub e-PAKIET ALERGICZNY ODDECHOWY.

Czy istnieją szczepienia przeciwko pneumokokom?

Leczenie zakażenia pneumokokami obejmuje przede wszystkim podawanie antybiotyków, na które bakterie Streptococcus pneumoniae pozostają wrażliwe. Sposób przyjmowania leków czy konieczność prowadzenia terapii w szpitalu zależy m.in. od wieku chorego, jego stanu ogólnego czy występowania u niego innych zaburzeń, które mogą stanowić czynniki ryzyka ciężkiego przebiegu czy pojawienia się powikłań.

W 2023 roku w ramach powszechnych, obowiązkowych, refundowanych szczepień przeciwko pneumokokom, bezpłatnie dla wybranych osób jest dostępna szczepionka 10-walentna, która chroni przed 10 serotypami bakterii. Podaje się ją domięśniowo – u niemowląt w przednio-boczną powierzchnię uda, natomiast u dzieci i dorosłych w mięsień naramienny.

Obowiązkowe szczepienia przeciwko pneumokokom można zrealizować przez podanie preparatu 13-walentnego. Wtedy jednak koszt zakupu szczepionki ponosi rodzic dziecka. W Polsce szczepienie przeciwko pneumokokom jest obowiązkowe i darmowe dla dzieci urodzonych po 31 grudnia 2016 roku. W innych grupach wiekowych zaleca się przyjęcie szczepionki, zwłaszcza przez osoby, które są obciążone czynnikami ryzyka ciężkiego przebiegu zakażenia czy powikłań po przebyciu choroby.

Autor: Monika Nowakowska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian

Bibliografia:

1. S.J. Alter, Zakażenia pneumokokowe, „Pediatria po Dyplomie” 2010, t. 14, nr 5.
2. Jak powinny być realizowane obowiązkowe szczepienia przeciw pneumokokom w 2023 roku?, https://szczepienia.pzh.gov.pl/faq/jak-powinny-byc-realizowane-obowiazkowe-szczepienia-przeciw-pneumokokom-w-2023-roku/, dostęp: 16.06.2023 r.