Odra - jak i kiedy sprawdzić odporność?

Odra, choroba, którą wielu z nas kojarzy z przeszłością, niestety wciąż stanowi realne zagrożenie. W ostatnich latach obserwujemy jej powrót, co budzi uzasadnione obawy zarówno wśród pacjentów, jak i środowiska medycznego. Jej wysoka zakażalność i potencjał do wywoływania poważnych powikłań sprawiają, że nie możemy jej lekceważyć.

Choć przez lata uważano ją za chorobę niemal wyeliminowaną dzięki szczepieniom, dziś odra znów zbiera swoje żniwo w Europie i w Polsce. W 2024 roku liczba zachorowań w naszym kraju była najwyższa od ponad dekady, a w całej Europie – od lat 90. Jednocześnie wielu dorosłych nie ma pewności, czy są właściwie uodpornieni – czy byli szczepieni, czy przechorowali odrę, a może ich odporność wygasła z czasem.

Odra to nie tylko „zwykła wysypka i gorączka”. Odra to znacznie więcej niż tylko wymienione objawy. To jedna z najbardziej zakaźnych chorób wirusowych, mogąca prowadzić do groźnych powikłań – zwłaszcza u niemowląt, dzieci i osób dorosłych. Dlatego warto wiedzieć, jak i kiedy sprawdzić odporność na odrę, kto powinien wykonać badania serologiczne i co zrobić, jeśli okaże się, że odporności brakuje.

Jak wygląda odra? Przebieg kliniczny

Odra to wirusowa choroba zakaźna o ostrym przebiegu, wywoływana przez wirusa odry (Measles virus, MeV) z rodziny paramyksowirusów. Do zakażenia dochodzi drogą kropelkową – wirus przenosi się z niezwykłą łatwością, nawet w ciągu kilku minut kontaktu z osobą zakażoną. Szacuje się, że jedna osoba chora może zarazić od 12 do 18 innych, co czyni ją jedną z najbardziej zakaźnych chorób na świecie.

Przebieg choroby można podzielić na kilka etapów:

• Okres wylęgania – czas od momentu zakażenia do pojawienia się pierwszych objawów, który zazwyczaj wynosi od 10 do 12 dni. W tym okresie wirus intensywnie namnaża się w organizmie, nie powodując jeszcze charakterystycznych objawów.
• Okres prodromalny (zwiastunowy) – trwa zazwyczaj od 2 do 4 dni przed wystąpieniem charakterystycznej wysypki. W tym stadium dominują objawy ogólne, takie jak wysoka gorączka (często przekraczająca 38.5°C), ogólne złe samopoczucie, osłabienie i ból głowy. Równocześnie pojawiają się objawy ze strony układu oddechowego: katar, suchy kaszel oraz zapalenie spojówek. Charakterystycznym, patognomonicznym (czyli typowym tylko dla tej choroby) objawem odry w tym okresie są plamki Koplika – drobne, białe lub białosinawe grudki otoczone czerwoną obwódką, zlokalizowane na błonie śluzowej policzków, najczęściej na wysokości pierwszych zębów trzonowych.
• Okres wysypkowy – po okresie prodromalnym pojawia się charakterystyczna wysypka plamisto-grudkowa. Początkowo jest widoczna za uszami i na twarzy, a następnie stopniowo rozprzestrzenia się na tułów i kończyny. Wysypka ma tendencję do zlewania się, tworząc większe, nieregularne plamy.
• Okres zdrowienia – wysypka zaczyna zanikać w tej samej kolejności, w jakiej się pojawiła, pozostawiając po sobie charakterystyczne brunatne przebarwienia i delikatne złuszczanie naskórka. W tym okresie gorączka stopniowo ustępuje, a pacjent powoli wraca do zdrowia.

Etiologia odry jest jednoznaczna – choroba rozwija się wyłącznie w wyniku zakażenia wirusem odry. Nie ma innych czynników etiologicznych odpowiedzialnych za jej wystąpienie.

Odra – charakterystyczne objawy

Objawy odry początkowo przypominają infekcję wirusową górnych dróg oddechowych, by po kilku dniach przejść w fazę wysypkową. Poniższa tabela przedstawia  obraz kliniczny odry w poszczególnych grupach wiekowych oraz ryzyko i rodzaj powikłań.

Tabela 1. Objawy odry – porównanie u dorosłych, dzieci i niemowląt

Kiedy i jak sprawdzić odporność na odrę?

W 2024 roku w Regionie Europejskim WHO odnotowano ponad 127 000 przypadków odry, co oznacza największy wzrost zachorowań od blisko 25 lat. W krajach Unii Europejskiej i EOG zgłoszono ponad 35 000 przypadków, dziesięć razy więcej niż rok wcześniej. Najwięcej zachorowań wystąpiło w Rumunii, gdzie potwierdzono aż 87% wszystkich europejskich przypadków. Szczególnie narażone są niemowlęta i małe dzieci – wskaźnik zachorowalności w grupie <1 r.ż. przekroczył 1100 na milion.

W Polsce w 2023 roku odnotowano 36 przypadków, jednak w 2024 roku liczba ta wzrosła do ponad 240. Aktualnie roczna liczba zachorowań w Polsce utrzymuje się w przedziale 100–300. Wskaźnik wyszczepialności w Polsce wynosi około 94%, co jest nieznacznie poniżej progu zapewniającego odporność populacyjną (95%). Do głównych przyczyn wzrostu zachorowań zalicza się przerwy w realizacji szczepień po pandemii oraz wzmożoną aktywność środowisk antyszczepionkowych.

Warto przeczytać: https://diag.pl/pacjent/artykuly/jak-zdiagnozowac-powiklania-po-ospie-wietrznej-u-dziecka/

Kiedy sprawdzić odporność?

• brak historii szczepień lub niepewna historia szczepień
• kontakt z osobą chorą na odrę
• przed planowaną ciążą
• pracownicy służby zdrowia
• pracownicy placówek szkolno-przedszkolnych i żłobków
• osoby podróżujące do regionów o wysokiej endemiczności odry
• osoby z niedoborami odporności

Jak sprawdzić odporność? Badania laboratoryjne z krwi.

Oznaczenie poziomu przeciwciał klasy IgG lub/i IgM przeciwko wirusowi odry. Obecność przeciwciał IgG wskazuje na odporność nabytą w wyniku szczepienia lub przechorowania odry. Brak przeciwciał IgG lub niski poziom wskazuje na brak odporności i konieczność rozważenia szczepienia. Obecność przeciwciał IgM wskazuje na ostre, aktywne zakażenie wirusem odry. Badanie należy wykonać po co najmniej 3-4 tygodniach od potencjalnego kontaktu z wirusem lub w dowolnym momencie w celu oceny statusu odporności. Na badanie nie trzeba mieć skierowania od lekarza, nie trzeba być również na czczo.

Dlaczego szczepienia są tak ważne?

Szczepienia stanowią najskuteczniejszą i najbezpieczniejszą metodę zapobiegania odrze oraz jej groźnym powikłaniom. To właśnie szczepienia doprowadziły do znacznego ograniczenia liczby przypadków odry w krajach prowadzących skuteczne i powszechne programy szczepień.

W Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach, stosuje się szczepionkę MMR (od ang. Measles, Mumps, Rubella), która jest szczepionką skojarzoną, chroniącą jednocześnie przed odrą, świnką i różyczką. Zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych, szczepienie to realizowane jest w dwóch dawkach:

• pierwsza dawka podawana jest niemowlętom w 13.-15. miesiącu życia.
• druga dawka, o charakterze przypominającym, podawana jest dzieciom w 6. roku życia.

Podanie dwóch dawek szczepionki jest niezbędne, ponieważ zapewnia długotrwałą i niemal stuprocentową odporność. Po przyjęciu pełnego schematu szczepienia (dwie dawki), skuteczność szczepionki wynosi około 97-99%, co oznacza, że zdecydowana większość zaszczepionych osób jest chroniona przed zakażeniem.

Co równie ważne, szczepionka MMR jest uznawana za bardzo bezpieczną. Niewielkie i przemijające działania niepożądane, takie jak gorączka czy łagodna wysypka, są rzadkie i zazwyczaj krótkotrwałe. Poważne niepożądane odczyny poszczepienne (NOP) występują niezwykle rzadko, a ryzyko ich wystąpienia jest nieporównywalnie mniejsze niż ryzyko groźnych powikłań, które mogą wystąpić po przechorowaniu odry.

Pytania i odpowiedzi

1. Czy odra może dawać objawy neurologiczne nawet kilka tygodni po ustąpieniu wysypki?

Tak, odra może powodować poważne powikłania neurologiczne, które występują nawet kilka tygodni po ustąpieniu wysypki. Jednym z najgroźniejszych jest ostre zapalenie mózgu, które może pojawić się 1–2 tygodnie po infekcji. Znacznie rzadszym, ale wyjątkowo ciężkim powikłaniem jest podostre stwardniające zapalenie mózgu (SSPE), rozwijające się nawet po kilku latach od zakażenia, głównie u dzieci, które przeszły odrę przed ukończeniem 2. roku życia. Powikłania neurologiczne mogą prowadzić do trwałych uszkodzeń układu nerwowego, a nawet śmierci.

2. Czy szczepienie przeciwko odrze zapewnia odporność przez całe życie?

Szczepienie przeciwko odrze (szczepionką MMR) podane w dwóch dawkach zapewnia wysoką, długotrwałą odporność – szacunkowo u 97–99% zaszczepionych. U większości osób ochrona utrzymuje się przez całe życie, choć w rzadkich przypadkach odporność może stopniowo słabnąć. W sytuacjach ryzyka lub w przypadku wątpliwości można oznaczyć poziom przeciwciał IgG i ewentualnie rozważyć dawkę przypominającą.

3. Czy możliwe są atypowe przypadki odry bez klasycznej wysypki?

Możliwe są atypowe przypadki odry, w których klasyczna wysypka może być słabo nasilona, opóźniona lub wręcz nieobecna. Dotyczy to głównie osób częściowo uodpornionych – np. po jednej dawce szczepienia, z niepełną odpowiedzią immunologiczną, u niemowląt z resztkowymi przeciwciałami matczynymi.