Wstrząs anafilaktyczny (anafilaksja) - jak wygląda i co robić, gdy nastąpi

Wstrząs anafilaktyczny, zwany również anafilaksją, to gwałtowna i niebezpieczna reakcja alergiczna, która może wystąpić w odpowiedzi na różne alergeny. Charakteryzuje się on szybkim uwolnieniem substancji chemicznych, takich jak histamina, co powoduje różnorodne objawy, m.in. trudności w oddychaniu, obrzęk, wysypkę i spadek ciśnienia krwi. Natychmiastowa reakcja i wezwanie pomocy medycznej są niezbędne, aby zminimalizować ryzyko powikłań i uratować życie osoby doświadczającej wstrząsu anafilaktycznego.

Wstrząs anafilaktyczny – co to?

Wstrząs anafilaktyczny (szok anafilaktyczny), znany również jako anafilaksja, jest nagłym i potencjalnie groźnym stanem alergicznym, który może wystąpić w odpowiedzi na alergeny, takie jak leki, pokarmy, jad owadów czy substancje środowiskowe. Jest to reakcja nadwrażliwości, która prowadzi do szybkiego uwolnienia substancji chemicznych, takich jak histamina, które powodują rozszerzenie naczyń krwionośnych, skurcze mięśni gładkich oraz zmiany w obrębie układu oddechowego i sercowo-naczyniowego.

Układ odpornościowy pełni kluczową rolę w walce z potencjalnie szkodliwymi dla alergika substancjami zwanych alergenami. Kiedy organizm zostaje wystawiony na alergen, komórki wytwarzają przeciwciała, które dążą do zneutralizowania tej substancji. To z kolei uruchamia szereg reakcji w układzie odpornościowym. Alergie mogą wywołać różnorodne objawy, od łagodnych do umiarkowanych, aż po ciężkie, w tym przypadku anafilaksję, która jest najbardziej poważnym rodzajem reakcji alergicznej.

Wyróżniamy różne wyzwalacze anafilaksji, które zależą od indywidualnej wrażliwości danej osoby, ale najczęstszymi są użądlenia owadów oraz spożycie niektórych pokarmów, takich jak orzechy, skorupiaki czy jajka. Ważne jest, że anafilaksja zazwyczaj nie występuje przy pierwszym kontakcie z alergenem, ale może nastąpić po kolejnych ekspozycjach, w miarę jak układ odpornościowy zdobywa wiedzę na temat danego alergenu.

Rozumienie mechanizmów anafilaksji i identyfikacja potencjalnych wyzwalaczy są kluczowe dla uniknięcia poważnych powikłań. Osoby, które wiedzą, że są narażone na anafilaksję, powinny być wyposażone w odpowiednie leki, takie jak adrenalina w zastrzyku (penie), aby móc podjąć natychmiastowe działania w przypadku wystąpienia reakcji. W przypadku podejrzenia anafilaksji u kogoś, trzeba niezwłocznie wezwać pomoc medyczną, ponieważ czasowa reakcja jest kluczowa dla zapewnienia skutecznego leczenia i ochrony zdrowia pacjenta.

Wstrząs anafilaktyczny – po jakim czasie występuje?

Anafilaksja, nazywana również reakcją anafilaktyczną, to poważne zaburzenie alergiczne, które wymaga natychmiastowej interwencji medycznej. Wywołana przez alergeny, może powodować groźne objawy związane z układem oddechowym i sercowo-naczyniowym zaledwie kilka sekund do kilku minut po ekspozycji. W większości przypadków objawy wstrząsu anafilaktycznego pojawiają się stosunkowo szybko, najczęściej w ciągu 30 minut od ekspozycji na alergen. W rzadszych przypadkach objawy mogą pojawić się później, ale następnie szybko się nasilają (tzw. późna reakcja). Zrozumienie i umiejętne działanie w obliczu anafilaksji może uratować życie osoby doświadczającej tej reakcji alergicznej.

Osoby narażone na najwyższe ryzyko wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego obejmują dzieci, młodzież oraz kobiety, a także osoby cierpiące na atopową skłonność. U tych ostatnich, nawet minimalny kontakt z substancją uczulającą może wywołać silną reakcję alergiczną o poważnym przebiegu.

Wstrząs anafilaktyczny – jak wygląda?

Objawy wstrząsu anafilaktycznego mogą różnić się w zależności od osoby i intensywności reakcji, ale często obejmują następujące układy:

• Skóra: Wysypka, świąd, pokrzywka, obrzęk twarzy, ust i języka, ogólne zaczerwienie.
• Wzrok: Podrażnienie i zapalenie oczu.
• Głowa: Zawroty głowy, brak kontaktu słowno-logicznego, utrata świadomości.
• Układ oddechowy: Trudności z oddychaniem, duszność, świszczący oddech, kaszel.
• Układ sercowo-naczyniowy: Spadek ciśnienia krwi, tachykardia (szybkie bicie serca), ból w klatce piersiowej.
• Układ pokarmowy: Nudności, wymioty, biegunka, ból brzucha, skurcze żołądka.

Objawy zaawansowanej anafilaksji obejmują:

• Głośny świszczący dźwięk zwany stridorem, który wynika z zawężenia dróg oddechowych i utrudnionego oddychania.
• Szybki, płytki oddech lub nawet całkowita niemożność oddychania, co może prowadzić do niedotlenienia organizmu.
• Obecność sinawego zabarwienia skóry wokół ust i języka, co jest wynikiem zaburzeń w dostępie tlenu do krwi.
• Pobudzenie i niepokój, które są reakcją organizmu na nagły stres i zagrożenie dla życia.
• Nagłe uczucie osłabienia lub zawrotów głowy, wynikające z niedotlenienia mózgu.
• Możliwość utraty przytomności, co jest skutkiem poważnych zaburzeń w funkcjonowaniu układu krążenia i oddechowego.

W przypadku zaawansowanych objawów anafilaksji, każda chwila jest kluczowa. Natychmiastowe działanie medyczne i podanie adrenaliny są niezbędne, aby zminimalizować ryzyko powikłań i uratować życie osoby doświadczającej tej reakcji alergicznej.

Wstrząs anafilaktyczny – co robić?

Anafilaksja jest nagłą i pilnie wymagającą interwencji reakcją, dlatego priorytetem jest udzielenie natychmiastowej pomocy osobie doświadczającej tego stanu. Dopiero po podjęciu działań ratujących życie możliwe jest późniejsze przeprowadzenie badań krwi w celu potwierdzenia diagnozy anafilaksji lub wykluczenia innych przyczyn objawów.

W przypadku wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego należy natychmiast podjąć odpowiednie działania, aby zapewnić pacjentowi pomoc i zminimalizować ryzyko powikłań. Oto kroki pierwszej pomocy:

• Przerwać ekspozycję: Jeśli możliwe, należy od razu zaprzestać kontaktu z czynnikiem wywołującym reakcję anafilaktyczną, na przykład unikać spożywania alergenów lub oddalić się od źródła użądlenia owada.
• Usunięcie żądła: W przypadku użądlenia przez pszczołę, należy starannie usunąć żądło, aby nie dopuścić do dalszego wstrzyknięcia jadu do skóry. Nie należy jednak używać pincety, ponieważ może to zwiększyć wyciskanie jadu.
• Wezwanie pomocy medycznej: Natychmiast należy wezwać pogotowie ratunkowe lub przetransportować pacjenta do najbliższego szpitala.
• Ułożenie pacjenta: W przypadku, gdy pacjent nie ma objawów niedrożności dróg oddechowych, ułóż go w pozycji leżącej z uniesionymi kończynami. To pomoże w utrzymaniu przepływu krwi do organów.
• Podanie adrenaliny: Jeśli osoba posiada zastrzyk (pen) z adrenalina (np. EpiPen), podaj adrenalinę domięśniowo w zewnętrzną stronę uda tak szybko, jak to możliwe. Adrenalina jest kluczowym lekiem w leczeniu anafilaksji, ponieważ pomaga w zwężeniu naczyń krwionośnych i złagodzeniu objawów alergicznych.
• Utrzymywanie kontaktu słownego: W trakcie udzielania pomocy, zachowuj kontakt słowny z pacjentem, aby monitorować jego stan i pomóc w utrzymaniu spokoju.

Wstrząs anafilaktyczny – pierwsza pomoc

W przypadku anafilaksji każda chwila jest ważna, dlatego niezbędna jest szybka i skuteczna reakcja. Pamiętaj, że udzielanie pierwszej pomocy może uratować życie pacjenta, ale jednocześnie niezbędne jest także poszukiwanie dalszej opieki medycznej po udzieleniu pomocy.

W przypadku anafilaksji, pacjent zawsze powinien zostać przewieziony do szpitala, nawet jeśli otrzymał już zastrzyk adrenaliny. Obserwacja medyczna zazwyczaj trwa kilka godzin, aby monitorować stan pacjenta. Jeśli poszkodowany nagle przestanie oddychać, niezbędne jest natychmiastowe rozpoczęcie resuscytacji krążeniowo-oddechowej i kontynuowanie jej do czasu przyjazdu karetki pogotowia. Zaniechanie tego postępowania może prowadzić do tragicznych konsekwencji i zagrażać życiu chorego. Dlatego niezwykle ważne jest, aby być gotowym na podjęcie natychmiastowych działań i zawsze wezwać pomoc medyczną w przypadku anafilaksji.

Wstrząs anafilaktyczny – przyczyny

Anafilaksja to ciężka reakcja alergiczna, a alergie są wynikiem nadmiernego reagowania organizmu na substancje zwane alergenami. Organizm błędnie identyfikuje te substancje jako zagrożenie, co powoduje różnorodne objawy alergiczne. Warto zaznaczyć, że jedna osoba może być uczulona na wiele różnych alergenów.

W przypadku anafilaksji, reakcja alergicznego układu odpornościowego jest wyjątkowo silna. Białe krwinki, które zazwyczaj odpowiadają za zwalczanie infekcji, uwalniają substancje chemiczne, takie jak histamina. Te substancje wywołują intensywne reakcje zapalne w dotkniętych obszarach ciała, co może prowadzić do poważnych powikłań i zagrożeń dla życia. Świadomość o alergiach i odpowiednia reakcja na pierwsze objawy anafilaksji są kluczowe w kontroli tej potencjalnie groźnej reakcji alergicznej.

Anafilaksję, czyli wstrząs anafilaktyczny, mogą wywoływać różnorodne alergeny, spośród których najczęstsze to:

• Produkty spożywcze: Orzechy, skorupiaki, jajka, niektóre owoce (np. kiwi, awokado), mleko i pszenica.
• Użądlenia owadów: Użądlenia os i pszczół są częstymi wyzwalaczami reakcji anafilaktycznych.
• Naturalny lateks: Latex, który występuje w gumie naturalnej, może wywoływać reakcje alergiczne u niektórych osób.
• Niektóre leki: Niektóre antybiotyki, takie jak penicylina, oraz niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ), np. aspiryna, mogą powodować anafilaksję.
• Środki kontrastowe: Specjalne barwniki używane w niektórych badaniach medycznych, takich jak angiografia, mogą wywoływać reakcje alergiczne.
• Znieczulenie ogólne: Niektóre osoby mogą doświadczyć reakcji alergicznych na znieczulenie ogólne stosowane podczas procedur medycznych.

Anafilaksja idiopatyczna odnosi się do przypadków anafilaksji, gdzie nie można znaleźć konkretnej przyczyny wywołującej tę ciężką reakcję alergiczną. Pomimo przeprowadzania różnorodnych testów i badań, nie udaje się ustalić wyraźnego alergenu lub bodźca, który spowodował anafilaksję. Jest to zjawisko stosunkowo rzadkie, ale może wystąpić u niektórych osób, co czyni diagnozę i leczenie tego stanu wyzwaniem.

Występowanie anafilaksji może być bardziej prawdopodobne u osób, które spełniają pewne kryteria ryzyka, takie jak:

• Historia wcześniejszej reakcji anafilaktycznej: Osoby, które już doświadczyły anafilaksji w przeszłości, mają większe ryzyko ponownego wystąpienia tej reakcji.
• Alergie lub astma: Osoby cierpiące na alergie lub astmę są bardziej podatne na wystąpienie anafilaksji, ponieważ ich układ odpornościowy może wykazywać większą reaktywność na alergeny.
• Niektóre inne stany zdrowotne: Choroby takie jak mastocytoza, która charakteryzuje się nadmiernym gromadzeniem komórek tucznych, mogą powodować nadmierną reakcję na alergeny, w tym uwolnienie histaminy i innych substancji podczas reakcji alergicznych.

W przypadku osób z wyższym ryzykiem anafilaksji, ważne jest, aby były one dobrze poinformowane na temat objawów i potencjalnych wyzwalaczy tej reakcji. Wiedza ta pozwala na szybką identyfikację reakcji anafilaktycznej oraz na odpowiednie działania w celu zminimalizowania zagrożenia dla zdrowia i życia. Osoby z historią anafilaksji lub występowaniem ryzykujących czynników powinny także dysponować zastrzykiem (penem) z adrenalina i wiedzieć, jak go użyć w przypadku nagłego wystąpienia reakcji. Współpraca z lekarzem i regularne badania medyczne są kluczowe dla skutecznego zarządzania ryzykiem anafilaksji i utrzymania zdrowia.

Wstrząs anafilaktyczny występuje co roku u około 1–3% osób. Spożycie pokarmów jest najczęstszą przyczyną wstrząsu anafilaktycznego, odpowiadającą za około 33% przypadków. Najczęściej reakcje alergiczne wywołują orzeszki ziemne, owoce morza, ryby, mleko krowie, jaja kurze, ziarno sezamu, soja i pszenica, a rzadziej owoce i warzywa. U dzieci, pokarmy są odpowiedzialne za nawet 85% przypadków anafilaksji. Kolejnymi czynnikami powodującymi wstrząs są użądlenia owadów (19%) oraz leki (14%). Zdarza się, choć znacznie rzadziej, że anafilaksja jest wywołana przez sierść kota, lateks, środki czyszczące oraz alergeny środowiskowe, takie jak kurz. Wysiłek fizyczny również może stanowić wyzwalacz anafilaksji, choć jest to mniej powszechne.

Wstrząs anafilaktyczny u dzieci

U dzieci, podobnie jak u dorosłych, wstrząs anafilaktyczny jest gwałtowną i najbardziej intensywną reakcją alergiczną, wywołaną nadwrażliwością organizmu na konkretny czynnik. Wstrząs ten stanowi bezpośrednie zagrożenie dla życia i jest najbardziej niebezpiecznym przejawem anafilaksji. Każde dziecko, u które wystąpiła reakcja anafilaktyczna w warunkach domowych, powinno być obligatoryjnie hospitalizowane. Jeżeli u dziecka pojawił się w wywiadzie epizod reakcji anafilaktycznej, powinno ono zostać obowiązkowo skierowane do alergologa.

Anafilaksja jest częściej obserwowana u dzieci i młodzieży niż u dorosłych osób. Statystyki potwierdzają, że zjawisko anafilaksji dotyczy od 0,2 do 1,3 % dzieci. Częstość występowania reakcji anafilaktycznych rośnie wraz z towarzyszącymi chorobami atopowymi, w dodatku częściej dotyczy płci męskiej. Incydenty występują najczęściej w warunkach domowych. Niestety mało specyficzne objawy powodują, że reakcje te nie są właściwie diagnozowane. Natomiast trudności terapeutyczne związane są z brakiem postaci leków odpowiednich dla tej grupy wiekowej. Lekiem z wyboru jest adrenalina.

Anafilaksja to poważna i natychmiastowa reakcja alergiczna, wymagająca pilnej pomocy medycznej. Przerwanie ekspozycji na alergen, podanie adrenaliny i wezwanie pomocy ratunkowej są kluczowe dla minimalizacji ryzyka powikłań i ratowania życia pacjenta. Świadomość objawów oraz umiejętność odpowiedniej pierwszej pomocy są niezwykle istotne w skutecznym zarządzaniu tym stanem.

Autor: Mgr Agnieszka Nowak

Bibliografia:

1. Anaphylactic symptoms and anaphylactic shock. Krčmová I, Novosad J. Vnitr Lek. 2019 Winter;65(2):149-156.
2. Unique aspects of clinical diagnosis and management in infants (birth to age 2 years). Simons FER, Samson HA. J Allergy Clin Immunol 2015;135:1125-1131.
3. Pathophysiological mechanisms of exercise-induced anaphylaxis: an EAACI position statement. Ansley L., Bonini M., Delgado L., i wsp. 2015; 70(10): 1212-1221.
4. Dhami S., Panesar S.S., Roberts G. i wsp., on behalf of the EAACI Food Allergy and Anaphylaxis Guidelines Group. Management of anaphylaxis: a systematic review. Allergy 2014; 69: 168–175.