Zaburzenia mowy – jakie są przyczyny?

Zaburzenia mowy to szeroka grupa problemów komunikacyjnych, które mogą dotyczyć zarówno dzieci, jak i dorosłych i dotykają około 30% populacji w Polsce. Mogą one wpływać na jakość życia, ograniczać możliwości zawodowe oraz utrudniać budowanie relacji międzyludzkich. Zrozumienie przyczyn tych zaburzeń jest kluczowe dla skutecznej diagnozy i leczenia.

Zaburzenia mowy były przedmiotem zainteresowania już w starożytności, sam Arystoteles zauważył związek między mówieniem, a zdolnością myślenia. W średniowieczu wierzono, że jąkanie jest wynikiem boskiej kary lub sił nadprzyrodzonych. Rozwój nowoczesnej logopedii rozpoczął się w XIX wieku wraz z badaniami Paula Broca i Carla Wernickego, którzy odkryli kluczowe obszary mózgu odpowiedzialne za mowę. Współczesne badania kładą nacisk na interdyscyplinarność, łącząc wiedzę z różnych dziedzin takich jak neurologia, otolaryngologia psychologia i lingwistyka.

Czym są zaburzenia mowy?

Zaburzenia mowy definiuje się jako trudności w prawidłowym wymawianiu dźwięków, formułowaniu zdań, a także w rozumieniu lub wyrażaniu myśli w sposób werbalny. W zależności od podłoża mogą one przybierać różne formy:

• Dyslalia – trudności w wymawianiu poszczególnych dźwięków.
• Afazja – utrata zdolności mowy spowodowana uszkodzeniem mózgu.
• Jąkanie – zaburzenie płynności mowy.
• Mutyzm – całkowita lub częściowa utrata zdolności mówienia, często na tle psychologicznym.

Zaburzenia mowy u dzieci

W przypadku dzieci zaburzenia mowy mogą wynikać z wielu czynników, takich jak:

• Nieprawidłowa budowa aparatu artykulacyjnego: Jest to najczęstsza forma zaburzeń mowy u dzieci. Najczęściej w postaci dyslali, wśród których wyróżnia się wszelkiego rodzaju seplenienia, rerania, nieprawidłową wymowę głosek „k”, „g”, bezdźwięczność i inne odchylenia od normalnej artykulacji. Wady anatomiczne, takie jak rozszczep podniebienia czy wady zgryzu, mogą wpływać na jakość dźwięków.
• Opóźniony rozwój mowy: Przyczynami mogą być problemy ze słuchem, brak odpowiedniej stymulacji lingwistycznej lub zaburzenia neurologiczne.
• Zaburzenia przetwarzania słuchowego: Dzieci z tym problemem mają trudności w rozróżnianiu i interpretacji dźwięków, mimo prawidłowego słuchu fizjologicznego.
• Czynniki psychologiczne i środowiskowe: Stres, zaniedbanie emocjonalne czy trauma mogą wpływać na rozwój mowy.

Zaburzenia mowy u dzieci, a wpływ ekranów

Gdy mówimy o zaburzeniach mowy u dzieci nie można zapomnieć o wpływie ekranów. Nadmierna ekspozycja na urządzenia ekranowe, takie jak telewizory, tablety czy smartfony, może poważnie wpływać na rozwój mowy u dzieci. Psycholodzy i logopedzi podkreślają, że czas spędzony przed ekranem ogranicza naturalne interakcje z opiekunami, które są kluczowe dla nabywania umiejętności językowych w pierwszych latach życia. W miejsce rozmów, zadawania pytań i śpiewania piosenek, które stymulują rozwój językowy, dziecko otrzymuje pasywną dawkę bodźców wizualnych i dźwiękowych, co często prowadzi do opóźnień w mowie. 

Badania sugerują, że dzieci poniżej 2. roku życia nie powinny mieć dostępu do urządzeń ekranowych, ponieważ ich rozwój poznawczy i językowy opiera się przede wszystkim na bezpośrednich interakcjach z otoczeniem. Oglądanie bajek może być korzystne dopiero od 2. roku życia, jeśli są to treści edukacyjne, a czas spędzony przed ekranem nie przekracza godziny dziennie. Kluczowe jest także aktywne zaangażowanie rodziców w komentowanie tego, co dziecko widzi, co pomaga w rozwoju umiejętności językowych i krytycznego myślenia. Nadmierne korzystanie z ekranów może również prowadzić do problemów z koncentracją, trudności w wyrażaniu emocji oraz ograniczenia zdolności budowania relacji społecznych. Logopedzi zalecają równoważenie czasu spędzonego na korzystaniu z ekranów aktywnościami, które wspierają rozwój mowy, takimi jak wspólne czytanie książek, gry słowne czy rozmowy z bliskimi.

Zaburzenia mowy na tle nerwowym

Zaburzenia mowy na tle nerwowym są wynikiem zaburzeń funkcjonowania układu nerwowego. Mogą one występować zarówno u dzieci, jak i dorosłych. Do najczęstszych należą:

• Jąkanie nerwicowe: Objawia się powtarzaniem sylab, przeciąganiem dźwięków lub blokadami w mówieniu. Jego przyczyny mogą leżeć w czynnikach emocjonalnych, takich jak lęk lub napięcie.
• Mutyzm selektywny: Występuje u dzieci, które nie mówią w określonych sytuacjach lub w obecności konkretnych osób. Może wynikać z zaburzeń lękowych.

Czym innym są neurologiczne przyczyny zaburzeń mowy, które wynikają z organicznych schorzeń układu nerwowego tj. mózgu, rdzenia kręgowego, nerwów czaszkowych lub mięśni zaangażowanych w proces mowy. Neurologiczne zaburzenia mowy u dzieci mogą wynikać z uszkodzeń mózgu lub innych problemów neurologicznych, które wpływają na rozwój językowy.  Należą do nich;

• Mózgowe porażenie dziecięce: Dzieci z tym schorzeniem często mają problemy z kontrolą aparatu mowy, co wpływa na wyrazistość i płynność ich wypowiedzi.
• Dyzartria: Jest to zaburzenie artykulacji wynikające z uszkodzenia układu nerwowego, np. w wyniku urazów okołoporodowych u dzieci.
• Zaburzenia genetyczne: Takie jak zespół Downa czy zespół Aspergera, które mogą wpływać na rozwój językowy.

Zaburzenia mowy – przyczyny

Przyczyny zaburzeń mowy można podzielić na kilka głównych grup:

1. Biologiczne:

• Uszkodzenia mózgu: Mogą występować w wyniku udaru, urazu głowy lub chorób takich jak stwardnienie rozsiane. Na przykład afazja jest często konsekwencją uszkodzeń obszarów mózgu odpowiedzialnych za mowę, takich jak ośrodek Broca czy Wernickego.
• Choroby neurologiczne: Choroby, takie jak Parkinson czy choroba Huntingtona, mogą wpływać na kontrolę aparatu mowy i płynność języka.
• Wady genetyczne: Syndromy takie jak zespół Downa, zespół Retta czy mutacje genów odpowiedzialnych za rozwój neurologiczny, często skutkują trudnościami w komunikacji.

2. Psychologiczne:

• Traumatyczne przeżycia: Dzieci (a czasami dorośli), które doświadczyły przemocy domowej, rozwodów rodziców czy innych sytuacji stresowych, mogą rozwijać mutyzm selektywny lub inne zaburzenia mowy.
• Zaburzenia lękowe: Jąkanie nerwicowe często rozwija się u dzieci i dorosłych, którzy odczuwają silny lęk przed oceną lub publicznym mówieniem. Często objawy nasilają się w sytuacjach stresowych, takich jak egzaminy czy wystąpienia publiczne.

3. Środowiskowe:

• Brak odpowiedniej stymulacji językowej: Dzieci wychowywane w środowiskach, gdzie mowa nie jest rozwijana poprzez zabawy, czytanie czy rozmowy, mogą cierpieć na opóźniony rozwój mowy.
• Nieprawidłowa komunikacja w rodzinie: Rodziny, w których brakuje zrozumienia i otwartej komunikacji, mogą wpływać na rozwój problemów mowy u dzieci. Na przykład nadmierne krytykowanie lub ignorowanie potrzeb dziecka może prowadzić do zahamowań w mówieniu, które widoczne są również w późniejszym życiu.

 Zaburzenia mowy – leczenie

Leczenie zaburzeń mowy wymaga indywidualnego podejścia, uzależnionego od rodzaju i przyczyny problemu. Stosowane metody obejmują:

• Terapię logopedyczną: Regularne spotkania z logopedą pozwalają na korygowanie wad wymowy, naukę płynności oraz rozwijanie kompetencji komunikacyjnych. Terapeuci stosują różne techniki, takie jak ćwiczenia artykulacyjne, masaże logopedyczne czy programy komputerowe wspomagające naukę mowy.
• Wsparcie psychologiczne: W przypadkach, gdzie przyczyną zaburzeń są czynniki emocjonalne, takie jak lęk czy trauma, konieczne jest włączenie terapii psychologicznej. Zazwyczaj opierają się one na terapiach poznawczo-behawioralnych.
• Farmakoterapia: W zaburzeniach neurologicznych, takich jak afazja po udarze, czasami stosuje się leki wspomagające regenerację układu nerwowego lub redukujące napięcie nerwowe.
• Terapia zajęciowa i fizjoterapia: W przypadkach takich jak mózgowe porażenie dziecięce, terapia ruchowa może wpływać na poprawę funkcjonowania aparatu mowy. 

Zaburzenia mowy mają różne przyczyny i wymagają indywidualnego podejścia diagnostycznego oraz terapeutycznego. Jak powiedział Ludwig Wittgenstein, jeden z najważniejszych filozofów XX wieku, znanym przede wszystkim z prac nad filozofią języka i logiki: „Granice mojego języka wyznaczają granice mojego świata” dlatego tak ważne jest wspieranie osób z zaburzeniami mowy, by mogły w pełni uczestniczyć w życiu społecznym i aby nie ograniczało to ich świata.

Podsumowanie – FAQ

1. Czy istnieją psychologiczne czynniki, takie jak lęk czy stres, które mogą pogłębiać zaburzenia mowy, nawet jeśli nie mają one fizycznych przyczyn?

Tak, lęk i stres mogą znacząco wpływać na pogłębianie się zaburzeń mowy, szczególnie jeśli mają one podłoże psychologiczne. Jąkanie nerwicowe i mutyzm selektywny są przykładami zaburzeń mowy, które mogą być wywołane lub nasilane przez czynniki emocjonalne. Nawet osoby z niewielkimi trudnościami w mowie mogą doświadczyć pogorszenia w sytuacjach stresowych, takich jak publiczne wystąpienia czy rozmowy w nowym środowisku.

2. Czy wczesna interwencja logopedyczna może całkowicie zniwelować zaburzenia mowy u dzieci, czy też niektóre przypadki wymagają długotrwałej terapii?

Wczesna interwencja logopedyczna jest kluczowa i w wielu przypadkach może całkowicie wyeliminować zaburzenia mowy, szczególnie jeśli ich przyczyną są opóźnienia w rozwoju mowy lub drobne wady artykulacyjne. Jednak w przypadku bardziej złożonych zaburzeń, takich jak dyzartria czy zaburzenia związane z uszkodzeniami neurologicznymi, terapia może wymagać długotrwałej pracy. Wczesne rozpoznanie problemu i podjęcie działań zwiększa szanse na sukces terapeutyczny. Zajęcia logopedyczne powinny się odbywać przynajmniej raz w tygodniu. Jednak rodzice cały czas powinni zwracać uwagę na wadliwe, nawykowe wzorce mowy swoich dzieci i starać się je eliminować. Cierpliwość, łagodność i wyrozumiałość ze strony rodziców to niezbędny warunek uzyskania oczekiwanych rezultatów. 

3. Jakie są najczęstsze sygnały ostrzegawcze u niemowląt i małych dzieci, które mogą wskazywać na opóźnienia w rozwoju mowy i kiedy warto skonsultować się z logopedą?

Najczęstsze sygnały ostrzegawcze to:

• Brak gaworzenia lub ograniczona wokalizacja u niemowląt po 6. miesiącu życia.
• Nieobecność pierwszych słów w wieku około 12 miesięcy.
• Trudności z tworzeniem prostych zdań w wieku 2 lat.
• Nieprawidłowa wymowa, której nie da się zrozumieć w wieku 3-4 lat. 
• Dziecko nie wypowiada się płynnie – zjawisko częste u 3-, 4-latków, które chcą coś szybko powiedzieć, a narządy artykulacyjne odmawiają im posłuszeństwa.
• Sześciolatek nie wypowiada poprawnie wszystkich głosek
• Podejrzenia, że przyczyną problemów ze rozumieniem mowy mogą być problemy ze słuchem
• Dziecko mówiące przez nos, oddychając ustami; język układa się wtedy w nienaturalnej pozycji, musi bowiem zrobić miejsce strumieniowi powietrza; w takiej sytuacji dziecko może mieć problem z wymawianiem niektórych głosek
• Brak reakcji na dźwięki lub trudności z rozumieniem poleceń.

Konsultacja z logopedą jest zalecana, jeśli dziecko wykazuje którykolwiek z tych objawów lub jeśli rodzice mają wątpliwości co do prawidłowego rozwoju mowy. Wczesne działanie jest kluczowe dla uzyskania najlepszych rezultatów terapeutycznych.

Lek. med. Katarzyna Lizak