Zrozumienie Choroby Creutzfeldta-Jacoba: tajemnice neurodegeneracji

Choroba Creutzfeldta-Jacoba (CJD) jest najczęstszą postacią ludzkiej pasażowalnej (zakaźnej) encefalopatii gąbczastej, znanej również jako choroba prionowa. Jest to rzadko występujące schorzenie neurologiczne, które ostatecznie prowadzi do śmierci. Ma charakter neurozwyrodnieniowy i polega na odkładaniu się nieprawidłowej izoformy białka prionu w ośrodkowym układzie nerwowym. Choroba ta występuje najczęściej pomiędzy 50. a 70. rokiem życia. W poniższym artykule opisujemy, jakie są przyczyny i objawy choroby Creutzfeldta-Jacoba oraz jak można się zarazić tą chorobą i czy można temu zapobiegać. 

Na czym polega choroba Creutzfeldta-Jacoba?

Choroba Creutzfeldta-Jacoba to bardzo rzadka choroba neurodegeneracyjna układu nerwowego (około jeden przypadek na milion). Spowodowana jest nagromadzeniem w neuronach białek prionowych o nieprawidłowym kształcie. Białka prionowe to glikoproteiny występujące zarówno w postaci normalnej (fizjologicznej – PRP) w układzie nerwowym człowieka, jak i zakaźnej (PRP^SC). Normalne i zakaźne formy białek prionowych wykazują taką samą kolejność aminokwasów w łańcuchu białkowym, ale zakaźna postać białka charakteryzuje się nieprawidłowo sfałdowanym łańcuchem, innym niż normalne białko prionowe. Cechą charakterystyczną białek prionowych jest odporność na działanie enzymu proteolitycznego, dlatego wykazują odporność na degradację. Przedostanie się patologicznych białek prionowych do mózgu powoduje aktywowanie procesu nieprawidłowego fałdowania fizjologicznych białek prionowych, które już nie mogą pełnić swojej normalnej funkcji w organizmie. PRP^SC agregują się i zlepiają, co prowadzi do utraty funkcji neuronów i zniszczenia gąbczastej tkanki mózgowej.

Opisane uszkodzenia wywołują wystąpienie objawów charakterystycznych dla przebiegu CJD. Obecnie wyróżniono 4 typy choroby Creutzfeldta-Jacoba:

• samoistna choroba Creutzfeldta-Jacoba,
• przepasażowana choroba Creutzfeldta-Jacoba (jatrogenna),
• rodzinna choroba Creutzfeldta-Jacoba,
• wariant choroby Creutzfeldta-Jacoba spowodowany przepasażowaniem encefalopatii gąbczastej bydła na człowieka. 

Przyczyny choroby

W niektórych przypadkach CJD uważa się, że nieprawidłowe białka prionowe mogą być przenoszone w wyniku przypadkowego zanieczyszczenia narzędzi chirurgicznych w trakcie procedur operacyjnych, np. zbiegów neurochirurgicznych, przeszczepu rogówki. Tkanki ludzkie takie jak mózg, tkanki oka, rdzeń kręgowy czy przysadka mózgowa są wysoce podatne na zakażenie. Nieprawidłowe białka prionowe wywołujące CJD są odporne na wysokie temperatury, promieniowanie i środki dezynfekcyjne. Za potencjalne źródła transmisji uznaje się niedostatecznie wysterylizowane narzędzia neurochirurgiczne i różnego rodzaju elektrody mózgowe wielokrotnego użytku. Obecnie dzięki wysoce specjalistycznym metodom sterylizacji udaje się uniknąć takiej drogi przeniesienia opisanych cząsteczek patogennych.

W latach 80. XX wieku odnotowano przypadki CJD u pacjentów leczonych preparatami hormonu wzrostu zanieczyszczonymi patogennymi białkami prionowymi. Jednak dzięki udoskonaleniu procesu oczyszczania, udało się zapobiec dalszemu rozprzestrzenianiu się choroby w tej grupie pacjentów. Znane są również przypadki przeniesienia encefalopatii gąbczastej bydła na człowieka, w wyniku zjedzenia przez ludzi zakażonego mięsa lub jego przetworów zawierających priony. Wrażliwość na zakażenie CJD od zwierząt jest uwarunkowana przez polimorfizm pojedynczego nukleotydu w kodonie 129 genu PRNP. 

Szacuje się, że około 15% przypadków CJD ma charakter rodzinny, dziedziczone jest w sposób autosomalny dominujący i wynika z występowania mutacji genu PRNP. U ludzi występuje fizjologiczny polimorfizm genu PRNP, który bezpośrednio wpływa na ekspresję choroby, zarówno sporadycznej, jak i przenoszonej jatrogennie lub genetycznie.

Objawy

Choroba Creutzfeldta-Jacoba dotyka zazwyczaj osoby około 60. roku życia. Charakteryzuje się występowaniem otępienia starczego. Towarzyszą mu zaburzenia koordynacji ruchowej (ataksja),  niespodziewanie gwałtowne i krótkotrwałe skurcze mięśni oraz objawy piramidowe i pozapiramidowe.

Pacjenci skarżą się na:

• demencję,
• zaburzenia pamięci,
• trudności w koncentracji,
• utrudnione poruszanie się,
• pogorszenie stanu psychicznego (obsesje, myśli samobójcze, halucynacje, stany depresyjne i lękowe).

Chorzy cierpią na zaburzenia snu i zmiany osobowości. Pacjenci czują ogólnoustrojowe zmęczenie, zauważają pogorszenie wzroku, tracą zdolności swobodnego komunikowania się za pomocą mowy i pisma.

Osoby z chorobą Creutzfeldta-Jacoba mają charakterystyczny obraz aktywności mózgu w EEG (kompleksy iglica-fala wolna). W końcowej fazie choroby pacjent zapada w tzw. mutyzm akinetyczny. To oznacza, że jest przytomny, otwiera oczy i potrafi poruszać wzrokiem, ale nie nawiązuje kontaktu z otaczającym światem i nie jest w stanie wykonywać innych ruchów. Zgon następuje zwykle około 1-2 lat po wystąpieniu objawów. 

Rozpoznanie choroby Creutzfeldta-Jacoba

Rozpoznanie choroby Creutzfeldta-Jacoba opiera się na analizie wyników EEG, badań obrazowych (tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny), badań laboratoryjnych i neuropatologicznych. U około 90% pacjentów z CJD, w płynie mózgowo-rdzeniowym stwierdza się obecność białka 14-3-3. Badanie to wykonywane jest najczęściej metodą ELISA lub Westernblottingu. W badaniu neuropatologicznym widoczne są zmiany gąbczaste w mózgu, nienowotworowy przerost i rozrost astrogleju oraz ubytki neuronów.

Czy można uniknąć zakażenia?

Obecnie jedyną znaną metodą zapobiegającą rozprzestrzenianiu się choroby jest eliminacja bydła, u którego wykryto BSE i produktów bydlęcych będących źródłem zakażenia zwierząt i ludzi.