Antybiogram – czym jest i jak go odczytać?

Antybiotyki stanowią zróżnicowaną grupę leków pod względem budowy i mechanizmów swojego działania biologicznego. Posiadają cechy bakteriobójcze i bakteriostatyczne, ułatwiające eliminację zakażenia przez układ immunologiczny. Ze względu na dynamiczne rozprzestrzenianie się wieloopornych szczepów bakteryjnych i coraz bardziej ograniczoną gamę skutecznych antybiotyków, należy je stosować tylko wówczas, gdy jest to bezwzględnie konieczne. Antybiogram stanowi istotne narzędzie pozwalające lekarzom na dobór leczenia zakażeń za pomocą odpowiednich antybiotyków i jest wskazany szczególnie
w przypadkach leczenia ciężkich lub nawracających infekcji bakteryjnych.

Antybiogram – co to?

Antybiogram to wynik badania mikrobiologicznego określający wrażliwość lub oporność, wyizolowanych od pacjenta drobnoustrojów, na działanie konkretnego zestawu antybiotyków lub chemioterapeutyków. Badanie wykonywane jest w warunkach in vitro i w praktyce klinicznej poza ustaleniem rodzaju skutecznego antybiotyku, pozwala również na dobranie odpowiedniego dawkowania leku. Wrażliwość na poszczególne antybiotyki zmienia się znacząco w obrębie tego samego gatunku bakterii, co spowodowane jest narastającą ilością opornych szczepów oraz rosnącą różnorodnością mechanizmów oporności. Wykonanie antybiogramu w warunkach laboratoryjnych poprzedza posiew materiału na podłoża mikrobiologiczne, hodowla, izolacja oraz identyfikacja drobnoustrojów. Bakterie są rozpoznawane na podstawie charakterystycznego wzrostu na podłożach hodowlanych, a także wyników różnorodnych testów biochemicznych. Badanie mikrobiologiczne jest procesem złożonym, a określenie wrażliwości wyizolowanych bakterii na poszczególne grupy antybiotyków stanowi jego ostatni etap. W laboratoriach mikrobiologicznych w zależności od rodzaju pobranego materiału wykonać można:

• Antybiogram podstawowy – uwzględniający antybiotyki stosowane jako leki pierwszego rzutu, dla których obowiązkowo należy oznaczyć lekowrażliwość
  w danej grupie drobnoustrojów.

• Antybiogram rozszerzony – uwzględniający rozszerzoną listę antybiotyków wykorzystywanych w leczeniu skomplikowanych zakażeń wywoływanych wieloopornymi szczepami bakteryjnymi.

Antybiogram stanowi nieodzowny element całego badania mikrobiologicznego (np. posiew moczu z antybiogramem, wymaz z nosa z antybiogramem). Nie wykonuje się go jedynie wówczas, gdy osoba oceniająca wzrosty na płytce hodowlanej stwierdzi, że wyhodowane bakterie stanowią florę fizjologiczną (naturalną) pacjenta, a nie florę chorobotwórczą.

Antybiogram – materiały do badania

W celu wykonania badania mikrobiologicznego z antybiogramem w pierwszej kolejności pozyskuje się od pacjenta odpowiedni materiał, a następnie wykonuje jego posiew na dedykowane podłoża hodowlane. Próbki powinny być pobierane z miejsc, w których istnieje największe prawdopodobieństwo wykrycia czynnika etiologicznego zakażenia. Materiałami do badań mogą być wymazy z miejsc, w których toczy się proces chorobowy lub płyny ustrojowe. Dodatkowo możliwe do wykorzystania są m.in. plwocina, aspirat, kał, nasienie, ropa oraz fragmenty i wycinki tkanek. Antybiogram z krwi oraz płynu mózgowo-rdzeniowego wykonywane są wyłącznie w warunkach szpitalnych.

Antybiogram – przygotowanie do badania

W przypadku, konieczności pobrania wymazu z gardła lub nosa z antybiogramem, należy co najmniej jeden dzień przed planowanym pobraniem zaprzestać leczenia miejscowego. Dodatkowo w dniu zgłoszenia się do laboratorium nie powinno się przyjmować pokarmów ani wykonywać higieny jamy ustnej. Próbkę moczu do badania mikrobiologicznego należy pobrać ze środkowego strumienia, po uprzedniej higienie miejsc intymnych. Materiały do badań mikrobiologicznych muszą być bezwzględnie pobierane do jednorazowych, jałowych pojemników, które niezwłocznie należy dostarczyć do laboratorium.

Jakimi metodami wykonuje się antybiogram?

W laboratoriach mikrobiologicznych wrażliwość bakterii na antybiotyki oznacza się za pomocą wystandaryzowanych metod takich jak:

• Metoda dyfuzyjno – krążkowa – jest najczęściej stosowaną metodą oceny wrażliwości bakterii na antybiotyki. Po wykonaniu posiewu mikrobiologicznego na płytkę hodowlaną pokrytą zawiesiną bakteryjną nanosi się krążki nasączone odpowiednimi antybiotykami o określonym stężeniu. Odczytu dokonuje się poprzez pomiar wielkości strefy zahamowania wzrostu wokół nałożonych krążków.

• Metoda gradientowo – dyfuzyjna – jest metodą wykorzystującą paski zawierające gradient stężeń antybiotyku. Zasada testu opiera się na dyfuzji leku zawartego w plastikowym pasku nakładanym na płytkę hodowlaną pokrytą zawiesiną bakteryjną. Po upływie czasu inkubacji, na płytce widoczna jest strefa zahamowania wzrostu bakterii w kształcie elipsy, a miejsce przecięcia powstałego kształtu z paskiem wyznacza minimalne stężenie hamujące (MIC) wyrażone w mg/ml (mg/L).

• Metoda rozcieńczeniowa – jest metodą wykorzystującą kolejne, seryjne rozcieńczenia antybiotyku w celu precyzyjnego określenia wartości minimalnego stężenia hamującego wzrost drobnoustrojów (MIC). Pozwala na skategoryzowanie szczepu jako wrażliwy lub oporny, a dodatkowo umożliwia ocenę aktywności poszczególnych leków wobec danego izolatu.

• Metody automatyczne – pozwalają określić wartość MIC w zakresie tzw. punktów odcięcia w zautomatyzowanym systemie przeznaczonym do szybkiej identyfikacji
  i oznaczeń lekowrażliwości.

Antybiogram – jak odczytać?

Każde laboratorium posiada własny schemat prezentacji wyniku antybiogramu. Na sprawozdaniu z badana znaleźć można następujące informacje:

• Dane osobowe pacjenta;
• Czas oraz datę pobrania materiału;
• Dane osoby zlecającej badanie oraz pobierającej materiał;
• Wykryte drobnoustroje wraz z ilością podaną w jednostkach: CFU/ml (jednostki formujące kolonie na mililitr) lub mianem półilościowym;
• Właściwy antybiogram ze zidentyfikowanym mechanizmem oporności;
• Opis badania z dodatkowymi informacjami oraz komentarzami (np. dotyczące aktualnego leczenia);
• Dane osoby zatwierdzającej wynik badania.

Właściwa interpretacja antybiogramu umożliwia wdrożenie leczenia celowanego będącego podstawą racjonalnej i przemyślanej antybiotykoterapii.  Zgodnie z rekomendacjami antybiogram odczytuje się następująco:

• „S” lub „W” (wrażliwy) – oznacza wrażliwość drobnoustroju na standardowe dawki leku i wysokie prawdopodobieństwo sukcesu klinicznego przy użyciu standardowego schematu dawkowania tego leku.

• „I” lub „WZE” (wrażliwy, zwiększona ekspozycja) – drobnoustrój oznaczany jest jako wrażliwy, kiedy istnieje wysokie prawdopodobieństwo sukcesu terapeutycznego przy zwiększonej ekspozycji na dany lek poprzez zwiększenie dawki lub zastosowanie innego schematu dawkowania, dzięki któremu można osiągnąć wyższą ekspozycję na antybiotyk. Kategoria ta została wprowadzona w 2019 roku i zastąpiła używaną dotychczas kategorię – średniowrażliwy.

• „R” lub „O” (oporny) – oznacza wysokie prawdopodobieństwo niepowodzenia terapeutycznego, niezależnie od dawki leku i miejsca toczącej się infekcji. Z punktu widzenia klinicznego oznacza, że czynnik etiologiczny zakażenia posiada zdolność przeżycia w stężeniu antybiotyku znacznie wyższym, niż możliwe jest do osiągnięcia w warunkach in vivo. W tym przypadku należy ustalić mechanizm oporności.

Na wyniku antybiogramu znaleźć można również wartość minimalnego stężenia hamującego (MIC). Odpowiada ono najmniejszej ilości leku w obecności, której dochodzi do widocznego zahamowania wzrostu drobnoustroju. Niektóre laboratoria podają również MIC w odniesieniu do granicznej wartości (punktu odcięcia) dla lekowrażliwości (MIC/BP).

Warto zaznaczyć, że wynik antybiogramu będzie zawierał jedynie wybrane antybiotyki, zwykle rutynowo stosowane w danym laboratorium mikrobiologicznym. Dodatkowo nie zostaną wymienione te leki, na które zidentyfikowany drobnoustrój wykazuje naturalną oporność. W sytuacji, kiedy wykryty zostanie patogen alarmowy (ALERT PAT) na wyniku antybiogramu obecne mogą być również skróty literowe wskazujące na zakres i mechanizm oporności nabytej wyizolowanego drobnoustroju:

• MDR – oporność szczepu na przynajmniej jeden lek z co najmniej trzech grup antybiotyków;
• XDR – oporność szczepu na przynajmniej jeden lek ze wszystkich grup antybiotyków;
• PDR – oporność szczepu na wszystkie preparaty ze wszystkich grup antybiotyków;

Skróty literowe takie jak np. ESBL, KPC, MLS oznaczają wykrycie konkretnego mechanizmu oporności drobnoustroju na całą grupę antybiotyków.

Mgr Karolina Hejnar