Dystrofia czopkowo-pręcikowa – objawy i rozpoznanie

Dystrofie czopkowo-pręcikowe (ang. Cone-Rod Dystrophy, CRD) to rzadka, uwarunkowana genetycznie grupa chorób degeneracyjnych siatkówki, prowadząca do pogorszenia widzenia centralnego i obwodowego. U pacjentów dochodzi do uszkodzenia fotoreceptorów zlokalizowanych w siatkówce oka – czopków (odpowiadają za widzenie barw i prawidłową ostrość wzroku w dobrym oświetleniu) i pręcików (warunkują widzenie czarno-białe, po zmroku i przy słabym oświetleniu). W poniższym artykule wyjaśniamy, jakie są objawy i przyczyny tej choroby oraz odpowiadamy na pytanie jak szybko postępuje dystrofia czopkowo-pręcikowa.

Jakie są przyczyny dystrofii czopkowo-pręcikowej?

Przyczyną dystrofii czopkowo-pręcikowej są mutacje genowe, które prowadzą do nieprawidłowego funkcjonowania czopków i pręcików a w konsekwencji do postępującej utraty wzroku. Do najczęściej zaangażowanych genów w rozwój dystrofii czopkowo-pręcikowej zalicza się:

• Gen ABCA4 – zlokalizowany na chromosomie 1. Gen ten koduje białko transportujące N-retinylofosfatydyloetanoloaminę (N-RPE) w fotoreceptorach siatkówki. Mutacja w obrębie genu ABCA4 powoduje nagromadzenie toksycznych bisretinoidów w nabłonku barwnikowym oka, co skutkuje uszkodzeniem czopków i pręcików.
• Gen GUCY2D – zlokalizowany na chromosomie 17. Gen ten koduje białko cyklazę guanylanową 1 (retGC-1), które jest enzymem kluczowym dla regeneracji cGMP w fotoreceptorach. Prawidłowa ilość cGMP jest niezbędna do działania kanałów jonowych w siatkówce oka a tym samym prawidłowego przetwarzanie bodźców świetlnych. Mutacje genu GUCY2D powodują zaburzenia równowagi cGMP, co w konsekwencji prowadzi do depolaryzacji czopków i pręcików oraz ich śmierci.
• Gen RPGR – zlokalizowany jest na chromosomie X, koduje białko uczestniczące w transporcie wewnątrzkomórkowym w fotoreceptorach. Mutacje tego genu prowadzą do nieprawidłowego transportu białek i uszkodzenia fotoreceptorów. Ze względu na lokalizację genu, u mężczyzn objawy mutacji są zazwyczaj cięższe i prowadzą do ślepoty, natomiast kobiety mogą mieć łagodną lub bezobjawową postać dystrofii czopkowo-pręcikowej.
• Gen CRX – zlokalizowany na chromosomie 19. Gen CRX koduje białko, które jest czynnikiem transkrypcyjnym i reguluje ekspresję genów odpowiedzialnych za rozwój i funkcję fotoreceptorów. Mutacje opisanego genu mogą powodować nieprawidłowy rozwój lub uszkodzenie głównie czopków, ale w mniejszym stopniu również pręcików.
• Gen PRPH2 – zlokalizowany jest na chromosomie 6. Gen PRPH2 koduje białko peryferynę-2, które jest niezbędne do stabilizacji błon fotoreceptorów. Mutacje prowadzą do niestabilności błon w czopkach i pręcikach, co powoduje ich stopniową degenerację.
• Geny PDE6C, PDE6H.

Dysplazja czopkowo-pręcikowa może być dziedziczona kilkoma sposobami, w zależności od genu, który uległ mutacji:

• dziedziczenie autosomalnie recesywne – najczęstsze. Obraz kliniczny choroby rozwija się w przypadku posiadania dwóch kopii uszkodzonego genu, odziedziczonej po jednej od matki i ojca. Mutacje dotyczą genów ABCA4, PDE6C.
• dziedziczenie autosomalne dominujące – łagodniejsza, rzadziej występująca postać choroby. Do wystąpienia objawów wystarczy obecność tylko jednej kopii uszkodzonego genu odziedziczonej od matki lub ojca. Mutacje dotyczą genów CRX, PRPH2.
• dziedziczenie sprzężone z chromosomem X – występuje bardzo rzadko, najczęściej dotyczy mężczyzn. Mutacje dotyczą genu RPGR. 

📌 Sprawdź: Jak objawia się dystrofia miotoniczna? Przebieg choroby

Objawy dystrofii czopkowo-pręcikowej

Objawy dystrofii czopkowo-pręcikowej różnią się w zależności od stadium zaawansowania choroby, rodzaju mutacji genetycznej oraz wieku pacjenta. Choroba rozwija się zazwyczaj w okresie dzieciństwa lub młodości, a pierwsze objawy są konsekwencją uszkodzenia czopków, czyli fotoreceptorów odpowiedzialnych za widzenie barwne. Do wczesnych objawów dystrofii czopkowo-pręcikowej zalicza się:

• problemy z rozpoznawaniem barw (dyschromatopsja) – początkowo, trudności dotyczą koloru czerwonego i zielonego, a następnie niebieskiego i żółtego;
• zaburzenia adaptacji wzroku do zmiany oświetlenia;
• fotofobia – światłowstręt – pacjenci są nadwrażliwi na światło;
• obniżona ostrość widzenia.

W wyniku dalszego rozwoju choroby, uszkodzeniu ulegają pręciki co prowadzi do:

• ślepoty nocnej – pacjent nie widzi dobrze o zmroku,
• utraty widzenia peryferyjnego (widzenie tunelowe) – chory ma zawężone pole widzenia, nie dostrzega przedmiotów zlokalizowanych z boku,
• zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej – pacjenci mają problem z oceną odległości, potykają się.

W zaawansowanej postaci choroby dochodzi do utraty wzroku na skutek degeneracji fotoreceptorów. Duża grupa pacjentów traci całkowicie zdolność widzenia, a u innych może zostać zachowane widzenie peryferyjne. Dochodzi do poważnego pogorszenia ostrości wzroku, co zaburza codzienne funkcjonowanie. Dodatkowo może pojawić się oczopląs, zez i zaburzenie widzenia kontrastowego.

📌 Przeczytaj: Objawy i rozpoznanie zwyrodnienia barwnikowego siatkówki

Diagnostyka dystrofii czopkowo-pręcikowej

Diagnostyka dystrofii czopkowo-pręcikowej opiera się na badaniu okulistycznym, badaniach genetycznych i testach elektrofizjologicznych. W trakcie badania okulistycznego lekarz ocenia pole i ostrość widzenia oraz przeprowadza test widzenia barwnego. Dodatkowo wykonuje się badania dna oka, ocenę struktury i mikrokrążenia siatkówki. Kluczowe w diagnozowaniu dystrofii czopkowo-pręcikowej jest wykonanie elektrofizjologicznego badania siatkówki, które ocenia funkcję i stan fotoreceptorów oraz badania genetycznego sprawdzającego obecność mutacji genu GUCY2D, RPGR, PRPH2, CRX lub ABCA4.  Kluczowe dla chorego jest wczesne rozpoznanie, ponieważ choroba postępuje stopniowo i prowadzi do znacznej utraty wzroku.