Genetyczna nietolerancja laktozy – na czym polega, polecane badania

Nietolerancja laktozy jest obecnie dość powszechna w społeczeństwie i charakteryzuje się nieprawidłową reakcją organizmu po spożyciu pokarmów zawierających cukier mleczny. Spowodowana jest zmniejszoną aktywnością lub całkowitym brakiem efektywnego działania enzymu rozkładającego laktozę – laktazy. Przyczyny nietolerancji laktozy mogą wynikać z uwarunkowań genetycznych lub wtórnego niedoboru laktazy. W poniższym artykule opisujemy, jakie są przyczyny i objawy genetycznej nietolerancji laktozy oraz jak wygląda proces diagnostyczny i terapeutyczny. 

 Gdzie jest laktoza?

Laktoza (cukier mleczny) jest dwucukrem składającym się z galaktozy i glukozy, występującym w produktach mlecznych pochodzenia m.in. krowiego, owczego czy koziego. Powszechnie występuje również w mleku kobiecym wytwarzanym po urodzeniu dziecka. Laktoza nie występuje w mleku pochodzenia roślinnego. Aby laktoza mogła zostać wykorzystana przez organizm człowieka, konieczne jest jej rozłożenie do galaktozy i glukozy, czyli cukrów prostych. Glukoza jest wykorzystywana jako źródło energii, natomiast galaktoza jest przekształcana w glukozę lub jest wykorzystywana jako składnik glikolipidów i glikoprotein. Za proces rozkładu laktozy odpowiada enzym laktaza, zlokalizowany w błonie śluzowej jelita cienkiego, czyli miejscu, gdzie odbywa się proces trawienia cukru mlecznego. Aktywność laktazy na powierzchni śluzówki jelit rozpoczyna się już u zarodka od ósmego tygodnia ciąży. Aktywność ta stopniowo wzrasta, aż osiągnie swój szczyt w momencie narodzin. Zdolność trawienia laktozy przez noworodka podczas karmienia piersią jest niezbędna do jego prawidłowego wzrostu i rozwoju. 

Na czym polega genetyczna nietolerancja laktozy?

Najczęstszą przyczyną genetycznej nietolerancji laktozy jest hipolaktazja wieku dorosłego. Częstość występowania tego schorzenia jest wysoce zróżnicowana i może wynosić od kilku do nawet kilkudziesięciu procent w zależności od populacji. Najmniej przypadków genetycznej nietolerancji laktozy wieku dorosłego odnotowuje się w północno-zachodniej Europie u mieszkańców terenów położonych wokół Morza Północnego, natomiast najwyższą u społeczeństwa zamieszkującego Daleki Wschód.

Laktaza jest kodowana przez gen LCT o wielkości około 50 kb, zlokalizowany na chromosomie 2 (locus 2q21). Gen ten może ulegać mutacjom, z których niektóre są związane z nietolerancją laktozy.  Do tej pory odkryto kilka polimorfizmów genu LCT, które w populacji zachodniej mogą powodować problemy z trawieniem opisanego disacharydu. Jednym z polimorfizmów jest C/T-13910 i polega on na obecności jednej cytozyny (C) lub jednej tyminy (T) w pozycji 13910, natomiast drugi polimorfizm (G/A-22108), charakteryzuje się obecnością jednej guaniny (G) lub jednej adeniny (A) w pozycji 22108. Opisane polimorfizmy genu LCT powodują stopniowy, częściowy zanik aktywności laktazy i dziedziczone są w sposób autosomalny recesywny, co oznacza, że niezbędne jest posiadanie dwóch kopii uszkodzonego genu, aby rozwinęły się objawy choroby. Genetyczna, wrodzona nietolerancja laktozy może objawiać się również u noworodków zaraz po urodzeniu i wynika z niemożności wytworzenia przez organizm laktazy. Stan ten nazywany jest alaktazją. 

Jakie są objawy nietolerancji laktozy?

Najczęstszymi objawami nietolerancji laktozy są bóle brzucha, wzdęcia, biegunka lub zaparcia, nudności i wymioty, które pojawiają się zazwyczaj około godziny po spożyciu pokarmów zawierających laktozę. Nietrawienie laktozy w przewodzie pokarmowym powoduje zapoczątkowanie procesu fermentacji tego dwucukru przez bakterie jelitowe i powstanie dużej ilości gazów, prowadząc do problemów gastrycznych. Intensywność objawów zależy od predyspozycji osobniczych. Biegunka wynika z zakwaszenia treści jelitowej, spowodowanego wysoką produkcją krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych. Objawy te wpływają na jakość życia pacjentów, wprowadzając dyskomfort i trudności w codziennym funkcjonowaniu.

W rzadkich przypadkach u osób z nietolerancją laktozy rozwijają się objawy pozajelitowe:

• owrzodzenia błony śluzowej jamy ustnej,
• wysypka skórna,
• zaburzenia cyklu miesiączkowego,
• bóle głowy,
• bóle kostno-stawowe,
• stany lękowe,
• nieżyt nosa.

Jest to spowodowane nadmierną produkcją szkodliwych dla organizmu substancji chemicznych (np. acetonu, aldehydu octowego, etanolu), które powstają w wyniku złego trawienia i wchłaniania laktozy. 

Najnowsze badania wskazują, że osoby z nietolerancją laktozy mogą wykazywać zwiększone ryzyko zachorowania na choroby zapalne jelit czy nowotwór jelita grubego.

Nietolerancja laktozy – jakie badania?

Diagnostyka nietolerancji laktozy jest procesem złożonym. Ważne jest odróżnienie czy dolegliwości zdrowotne po spożyciu pokarmów zawierających cukier mleczny mają charakter pierwotny i wynikają z zaburzeń genetycznych, czy są następstwem wtórnego uszkodzenia błony śluzowej jelita w wyniku infekcji bakteryjnej lub wirusowej, zakażenia pasożytniczego, stosowanych leków, choroby Leśniowskiego-Crohna czy rozwoju celiakii lub innych alergii pokarmowych. W diagnostyce nietolerancji laktozy wykonuje się:

• Test genetyczny – identyfikuje polimorfizmy w genie kodującym laktazę. Polega na wyizolowaniu DNA z próbki krwi żylnej lub z materiału biologicznego pobranego podczas wykonania wymazu z wewnętrznej strony policzka. Analizowane są polimorfizmy LCT-13910C>T i LCT-22018G>A. Należy jednak pamiętać, że test ten ma pewne ograniczenia. Stwierdzenie obecności predysponującego polimorfizmu (C/C lub G/G) w materiale genetycznym pobranym od pacjenta nie zawsze oznacza obecność nietolerancji, nie można też przewidzieć czy i kiedy się ona rozwinie. Testy genetyczne nie umożliwiają wykrycia wtórnej nietolerancji, ale pozwalają na rozróżnienie pierwotnej od wtórnej hipolaktazji. Test genetyczny wykonuje się zazwyczaj po stwierdzeniu obecności nietolerancji laktozy inną metodą, aby wykluczyć lub potwierdzić pierwotną formę. 
• Wodorowy test oddechowy – test wykorzystuje zjawisko, jakim jest fermentacja laktozy przez bakterie jelitowe. Proces fermentacji zachodzi, jeśli laktoza nie jest trawiona w przewodzie pokarmowym i ulega nagromadzeniu. Fermentacja laktozy powoduje powstawanie gazów w tym wodoru, który usuwany jest między innymi drogą oddechową. Test ten polega na zmierzeniu ilości wydychanego przez pacjenta wodoru na czczo, a następnie po podawaniu odpowiedniej ilości laktozy. Pomiary wykonywane są w określonym przedziale czasowym. Wzrost stężenia ponad normę wydalanego z wydychanym powietrzem wodoru może świadczyć o nietolerancji laktozy. Test ten nie umożliwia odróżnienia nietolerancji wtórnej od pierwotnej i wymaga zastosowania dalszej diagnostyki. Na wiarygodność testu mogą wpływać również różne czynniki jak palenie papierosów, wysiłek fizyczny, przyjmowane leki, kolonizacja jelita bakteriami wytwarzającymi metan w procesie fermentacji laktozy, stosowanie probiotyków mogących wpłynąć na zmianę flory bakteryjnej jelit.
• Badanie endoskopowe – polega na pobraniu wycinka błony śluzowej jelita i wykonaniu testu obecności i aktywności laktazy. Test ten charakteryzuje się wysoką skutecznością wykrywania nietolerancji.
• Doustny test obciążenia laktozą – polega na podaniu pacjentowi określonej ilości laktozy i zmierzeniu stężenia glukozy we krwi przed spożyciem laktozy oraz najczęściej po 30 min, 60 min i 120 min. Trawienie laktozy powoduje podwyższenie stężenia glukozy we krwi, a brak tego wzrostu wskazuje na brak wchłaniania laktozy. Test ten charakteryzuje się niską czułością i swoistością w badaniu nietolerancji laktozy, dlatego jest wykonywany stosunkowo rzadko.
• Oznaczenie pH kału – przy nietolerancji laktozy, może pojawić się kwaśny odczyn pH, ponieważ niestrawiona laktoza będzie zakwaszała treść jelitową. 

W wielu przypadkach w trakcie diagnostyki nietolerancji laktozy zaleca się pacjentowi zastosowanie przez minimum dwa tygodnie diety eliminującej cukier mleczny. Jeśli objawy żołądkowo-jelitowe podczas tej diety zanikną, a następnie powrócą po ponownym wprowadzeniu produktów mlecznych, może to oznaczać, że pacjent nie toleruje tego disacharydu. Obecnie najskuteczniejszą metodą leczenia nietolerancji laktozy jest stosowanie diety bezlaktozowej. W aptece dostępne są również preparaty zawierające w swoim składzie laktazę, które przyjmuje się przed spożywaniem produktów mlecznych, co zazwyczaj pozwala na zminimalizowanie objawów gastrycznych.