Gruźlica skóry – czy jest zaraźliwa?

Gruźlica skóry to rzadka postać gruźlicy pozapłucnej wywołana głównie przez Mycobacterium tuberculosis. Najczęściej nie jest zaraźliwa, ale bywa trudna do rozpoznania, bo jej zmiany mogą przypominać inne choroby dermatologiczne i utrzymywać się bardzo długo. Poznaj najważniejsze objawy, typowe postacie oraz metody diagnostyki i leczenia – przeczytaj cały artykuł.

Czym jest gruźlica skóry?

Gruźlica skóry, jest zakażeniem wywoływanym przez prątki gruźlicy, głównie przez Mycobacterium tuberculosis. W przeciwieństwie do dobrze znanej gruźlicy płuc, która atakuje przede wszystkim układ oddechowy, postać skórna jest lokalizacją pozapłucną choroby. Należy od razu podkreślić, że jest to schorzenie stosunkowo rzadkie. Podczas gdy w Polsce rejestrujemy rocznie kilka tysięcy przypadków gruźlicy wszystkich postaci, na skórną przypada zaledwie 1-2% z nich, co w praktyce klinicznej przekłada się na pojedyncze diagnozy rocznie w skali całego kraju. Do zakażenia dochodzi zwykle na trzy sposoby:

• Bezpośrednia inwazja: Bakteria wnika przez drobne uszkodzenie naskórka.
• Zakażenie drogą krwiopochodną lub limfatyczną: prątki obecne w innych ogniskach organizmu (np. w płucach lub węzłach chłonnych) mogą przemieszczać się i osadzać w skórze. 
• Reakcja na szczepionkę BCG: Bardzo rzadka przyczyna.

Czy gruźlica skóry jest zaraźliwa?

To jedno z najczęstszych i najważniejszych pytań. Odpowiedź brzmi: z reguły nie – gruźlica skóry jest w praktyce niezakaźna. Aby prątek gruźlicy mógł się przenieść z osoby na osobę, musi zostać wyrzucony z organizmu w dużych ilościach, np. w kropelkach plwociny podczas kaszlu. W zmianach skórnych prątki są „zamknięte” w głębszych warstwach i nie wydostają się na zewnątrz w ilościach zdolnych do wywołania infekcji u innej osoby. Kontakt z pacjentem, w tym opatrywanie zmian skórnych przy zachowaniu zasad higieny (np. stosowaniu rękawiczek), nie stanowi istotnego ryzyka zakażenia. 

Czy gruźlica skóry swędzi?

Objawy gruźlicy skóry są niezwykle zróżnicowane i zależą od jej postaci. Świąd, czyli uporczywe swędzenie, nie stanowi typowego ani dominującego objawu gruźlicy skóry. W większości przypadków zmiany skórne związane z gruźlicą nie swędzą w sposób znaczący. Pacjenci mogą odczuwać raczej dyskomfort, bolesność lub uczucie napięcia i ściągnięcia skóry. W rzadkich, przewlekłych postaciach może pojawić się delikatny świąd, ale nigdy nie jest to główna dolegliwość, jak ma to miejsce w przypadku chorób alergicznych czy świerzbu. Przede wszystkim: zmiany są wytrwałe i nieustępliwe. Charakterystyczną cechą zmian gruźliczych jest ich uporczywość – nie ustępują po zastosowaniu standardowych maści czy preparatów kortykosteroidowych (z hydrokortyzonem). Pozostają na skórze przez wiele tygodni lub miesięcy, powoli ewoluując.

Postacie gruźlicy skóry

Dwie najczęściej opisywane to gruźlica toczniowa, znana potocznie jako wilk oraz gruźlica brodawkująca skóry.

Gruźlica toczniowa (Lupus vulgaris) (tzw. wilk)

Jest to najczęstsza postać gruźlicy skóry. Należy podkreślić, że gruźlica toczniowa nie ma związku z toczniem rumieniowatym – są to odrębne jednostki chorobowe. To zupełnie inna choroba. „Toczeń” w tym kontekście pochodzi od łacińskiego słowa oznaczającego „wilka”, co miało oddawać destrukcyjny charakter zmian. Charakteryzuje się powolnym, przewlekłym, wieloletnim przebiegiem. 

• Kogo dotyczy?
  Osób z częściową odpornością.
• Jak wygląda?
  Początkowo pojawiają się miękkie, brunatnoczerwone lub żółtawe guzki. Gdy przyciśnie się je szkiełkiem (badanie diaskopowe), ukazują charakterystyczny, przejrzysty kolor – lekarze opisują go jako „galaretkę jabłkową”. Guzki te z czasem mogą się powiększać i zlewać, tworząc blaszki. Nieleczona gruźlica toczniowa może prowadzić do poważnych powikłań, takich jak trwałe uszkodzenie skóry lub rozwój raka kolczystokomórkowego w obrębie przewlekłych zmian. 

Gruźlica brodawkująca skóry

Postać brodawkująca stanowi przeciwieństwo gruźlicy toczniowej pod względem przebiegu i dynamiki zmian. Nie rozlewa się, ma tendencję do samoograniczania się i rzadko szerzy się w głąb organizmu. Co więcej, często ulega samoistnemu wyleczeniu.

• Kogo dotyczy?
  Osób z silnym układem immunologicznym. Do zakażenia dochodzi przez bezpośrednie wtarcie bakterii w skórę, np. u rzeźników, weterynarzy czy pracowników laboratoriów (stąd historyczna nazwa „tuberculosis verrucosa cutis„).
• Jak wygląda?
  Zmiany mają postać dużych, silnie rogowaciejących, brodawkowatych wykwitów, często z pęknięciami i cechami stanu zapalnego na obwodzie. Przypomina nieco brodawkę, ale jest od niej znacznie większa i bardziej masywna. Zmiany lokalizują się najczęściej na dłoniach lub stopach. 

Objawy gruźlicy skóry

Ponieważ gruźlica skóry ma wiele odmian, jej obraz kliniczny bywa różny. Jednak można wymienić kilka wspólnych, niepokojących sygnałów, które powinny skłonić do wizyty u dermatologa.

• Przewlekłe zmiany: Zmiany skórne utrzymują się tygodniami, miesiącami, a nawet latami, nie reagując na standardowe leczenie.
• Różnorodny wygląd: Mogą to być guzki, owrzodzenia, blaszki, strupy lub brodawkowate narośla.
• Lokalizacja: Często pojawiają się na twarzy (toczeń), szyi, kończynach lub w miejscach wcześniejszych urazów.
• Brak nasilonego świądu: Jak wspomniano, swędzenie nie jest kluczowym objawem.
• Współistnienie innych objawów: Czasami, zwłaszcza przy rozsianej gruźlicy, mogą pojawić się objawy ogólne, takie jak stany podgorączkowe, nocne poty, osłabienie i utrata masy ciała.

Metody diagnostyczne

Współczesna diagnostyka gruźlicy skóry opiera się na połączeniu metod klinicznych, histopatologicznych, mikrobiologicznych i molekularnych. Podstawę stanowi badanie histopatologiczne wycinka skóry, które ujawnia typowy ziarniniak z nekrozą serowatą, choć należy podkreślić, że w niektórych postaciach choroby może ona nie występować. Hodowla prątków na podłożu Löwensteina-Jensena pozostaje złotym standardem diagnostycznym, choć jej zastosowanie w szybkim rozpoznaniu jest ograniczone z powodu powolnego wzrostu drobnoustrojów (4–8 tygodni). Współcześnie coraz większą rolę odgrywają metody biologii molekularnej (PCR), pozwalające na szybką identyfikację materiału genetycznego prątka.

Leczenie gruźlicy skóry

Leczenie gruźlicy skóry jest długotrwałe i wymaga od pacjenta dużej dyscypliny. Opiera się na tej samej zasadzie, co leczenie gruźlicy płuc – jest to skojarzona, wielolekowa terapia przeciwprątkowa. Standardowy schemat leczenia, zgodny z zaleceniami krajowymi i światowymi, trwa zwykle 6 do 9 miesięcy, a w niektórych przypadkach nawet dłużej.

Terapia standardowa obejmuje dwie fazy:

1. Faza początkowa (intensywna): Trwa 2 miesiące. W tym czasie pacjent przyjmuje zwykle cztery leki: rifampicynę, izoniazyd, pirazynamid i etambutol. Celem tej fazy jest szybkie zmniejszenie liczby prątków i opanowanie zakażenia.
2. Faza podtrzymująca: Trwa 4 lub 7 miesięcy. W tej fazie stosuje się zwykle dwa leki – rifampicynę i izoniazyd. Jej celem jest całkowite wyeliminowanie pozostałych, „uśpionych” prątków i zapobieganie nawrotom choroby.

Kluczowe jest bezwzględne przestrzeganie zaleceń lekarskich i regularne przyjmowanie leków. Przerwanie terapii lub nieregularne przyjmowanie leków sprzyja rozwojowi lekooporności prątków, co znacząco utrudnia dalsze leczenie i wydłuża jego czas trwania. Podczas terapii pacjent jest pod ścisłą kontrolą lekarza, który zleca regularne badania kontrolne, m.in. oceniające funkcję wątroby, ponieważ leki przeciwprątkowe mogą mieć działanie uboczne.

Gruźlica skóry jest rzadką, ale poważną chorobą, która wymaga specjalistycznej diagnostyki i długotrwałego, cierpliwego leczenia. Choć wywołuje ją ten sam patogen co groźną, zakaźną gruźlicę płuc, sama w sobie stanowi niemal wyłącznie problem lokalny i nie stanowi zagrożenia dla otoczenia. Największym wyzwaniem w diagnostyce gruźlicy skóry jest nie jej zaraźliwość, lecz zdolność do imitowania innych chorób dermatologicznych oraz konieczność prowadzenia długotrwałej, konsekwentnej terapii. Wczesne rozpoznanie przez dermatologa i ścisła współpraca pacjenta z lekarzem są kluczowe dla osiągnięcia pełnego wyleczenia i uniknięcia powikłań, zarówno natury estetycznej, jak i zdrowotnej.

Mgr Kinga Dworak