Jak objawia się zespół stresu pourazowego i jak można pomóc?

PTSD, czyli zespół stresu pourazowego, to zaburzenie psychiczne, które może się rozwinąć pod wpływem przeżytej traumy. Jak go rozpoznać i w jaki sposób sobie z nim radzić?

Czym jest trauma?

Nie da się dobrze opisać zespołu stresu pourazowego, PTSD (ang. post-traumatic stress disorder) bez zrozumienia pojęcia traumy. Tymczasem kryteria jej definiowania bywają różne i wzbudzają pewne kontrowersje. W ostatnim czasie coraz częściej termin ten używany jest w rozszerzonym znaczeniu, obejmującym wszystkie trudne, kryzysowe doświadczenia, burzące dotychczasowy porządek i powodujące czasową utratę poczucia kontroli oraz bezpieczeństwa. W obowiązujących klasyfikacjach zaburzeń psychicznych wykorzystywanych przez psychologów oraz psychiatrów (ICD-11 i DSM-V) zdarzenie traumatyczne definiowane jest jednak jako uraz psychiczny (trwała zmiana w psychice), spowodowany działaniem czynników zewnętrznych zagrażających życiu lub zdrowiu, czyli narażeniem na śmierć, poważnymi obrażeniami lub przemocą seksualną. Do doświadczeń traumatycznych można więc zaliczyć:

• bezpośrednie doświadczenie wydarzenia urazowego;
• bycie bezpośrednim świadkiem wydarzenia urazowego;
• doświadczenie pośrednie poprzez uzyskanie wiadomości, że bliski członek rodziny lub przyjaciel byli narażeni na uraz;
• wielokrotne lub ekstremalne narażenie na awersyjne szczegóły zdarzeń urazowych, zwykle w toku wykonywania czynności zawodowych (może to dotyczyć np. lekarzy, strażaków, ratowników medycznych czy żołnierzy).

Ofiarami traum mogą być m.in. osoby, które doświadczyły działań wojennych, napaści, gwałtu, molestowania, tortur, nagłej, śmiertelnej choroby, uprowadzenia, uwięzienia w obozie koncentracyjnym, poważnego wypadku, ataku terrorystycznego, klęski żywiołowej lub trudnego porodu. W obecnym czasie dotyczy to coraz większej liczby pacjentów, przede wszystkim ze względu na przeżycia w trakcie pandemii oraz wojny za wschodnią granicą.

Zespół stresu pourazowego – co to jest?

Traumatyczne, zagrażające przeżycia burzą dotychczasowy porządek świata i poczucie bezpieczeństwa. Pokazują, że złe rzeczy mogą się zdarzyć w każdym momencie i każdemu, co wywołuje zrozumiały strach i cierpienie. Jednak choć dla każdego trauma jest doświadczeniem trudnym i zmieniającym funkcjonowanie psychiczne, jedynie część osób rozwija zaburzenie określane jako zespół stresu pourazowego, PTSD. Początkowo tego rodzaju objawy kojarzono przede wszystkim z doświadczeniami wojennymi, jednak z czasem badacze zaczęli je obserwować również u osób żyjących w czasach względnego pokoju.

PTSD jest reakcją psychiki na skrajnie stresujące zdarzenie, które przekracza możliwości adaptacyjne pacjenta. Można powiedzieć, że dla osoby z tym zaburzeniem trauma nie mija, a wciąż ma znaczący wpływ na jej teraźniejszość. Chory nie jest w stanie przestać wracać myślami do trudnego doświadczenia, a jego emocjonalna odpowiedź na nie jest wciąż tak samo intensywna. Trauma wraca w postaci tzw. flashbacków (natrętnych wspomnień, nawracających wrażeń i odczuć z momentu traumatycznego zdarzenia) lub koszmarów sennych, powoduje silny stres i lęk oraz wpływa na aktualne zachowanie, zakłócając codzienne życie.

Badacze szacują, że na PTSD cierpi około 3–6% ogólnej populacji. Rozwija ją mniej więcej 10–20% osób, które doświadczyły urazu spełniającego kryterium traumy (warto przy tym zaznaczyć, że dotyczy to 12% ofiar przestępstw kryminalnych oraz aż 35% ofiar gwałtów).

Zespół stresu pourazowego – objawy

Obraz syndromu stresu pourazowego bywa różny, jednak najczęściej wśród objawów tego zaburzenia wymienia się:

• ponowne przeżywanie traumy, np. flashbacki i intruzywne wspomnienia, koszmary senne, reakcje fizjologiczne, takie jak: oblewanie się potem, drżenie, nerwobóle czy palpitacje serca (zobacz również: Nierówne bicie serca – przyczyny i sposoby diagnozowania problemu), reakcje dysocjacyjne, czyli oderwanie od teraźniejszości i poczucie, jakby traumatyczne zdarzenie znowu miało miejsce;
• uporczywe unikanie bodźców, miejsc, myśli, czy sytuacji kojarzących się z trudnym doświadczeniem, unikanie snu w obawie przed koszmarami, „znieczulanie się” alkoholem lub innymi środkami psychoaktywnymi;
• wyparcie i niemożność przypomnienia sobie istotnych aspektów przeżytej traumy;
• brak zainteresowania dotychczasowym życiem, ograniczona emocjonalność i odrętwienie, poczucie wyobcowania, brak nadziei na przyszłość, obwinianie się;
• utrzymujące się objawy pobudzenia emocjonalnego i lęku: drażliwość, wybuchy gniewu, lękliwość, wzmożona czujność, nadmierna reakcja na niespodziewane bodźce, np. podskakiwanie przy głośnych dźwiękach (przeczytaj także: Tiki nerwowe – przyczyny i objawy. Jak się ich pozbyć?).

Zespół stresu pourazowego – przyczyny

Bezpośrednią przyczyną zespołu stresu pourazowego jest oczywiście trauma, która zaburza dotychczasowe poczucie bezpieczeństwa i destabilizuje funkcjonowanie psychologiczne ocalałego. Mimo wszystko poszczególne osoby różnią się pod względem nasilenia objawów oraz skłonności do ich rozwijania. Wśród czynników, które wpływają na te rozbieżności, można wymienić m.in.: rodzaj i zakres doznanej traumy, etap życia i stopień rozwoju emocjonalnego (niektórzy psychologowie uważają, że największy wpływ na psychikę mają wczesne traumy z okresu dzieciństwa, jednak w ich przypadku skutki mogą wykraczać poza typowy obraz PTSD), cechy osobowości (takie jak reaktywność emocjonalna, introwersja czy sposoby przetwarzania stresujących bodźców), a także wcześniejsze zaburzenia psychiczne.

Czynniki osobowe mają pewien wpływ na rozwinięcie symptomów PTSD, jednak tym, co ma największy związek z ich utrzymywaniem się w czasie, jest wsparcie społeczne. Osoby, które mogą liczyć na empatię bliskich, często lepiej radzą sobie z traumą i nierzadko doświadczają samoistnego ustąpienia objawów. Z kolei ryzyko silniejszego i dłuższego utrzymywanie się PTSD zwiększa się w przypadku negatywnych reakcji otoczenia oraz wtórnej wiktymizacji (np. obwiniania ofiar gwałtu o to, że nie zachowały dostatecznej ostrożności, były nieodpowiednio ubrane itp.).

Diagnoza zespołu stresu pourazowego

Powyższy opis może pomóc w rozpoznaniu symptomów syndromu stresu pourazowego u siebie lub kogoś z bliskich, jednak w żadnym przypadku nie może zastąpić profesjonalnej diagnozy. Podejrzenie tego zaburzenia powinno być skonsultowane ze specjalistą w celu rozpoznania lub wykluczenia (warto wykonać kompleksowe badania, korzystając np. z e-Pakietu badań na stres u kobiet). Rolą lekarza jest nie tylko opisanie występujących objawów, ale również przeprowadzenie diagnostyki różnicowej, gdyż PTSD bywa mylone z innymi stanami psychicznymi (również tymi mieszczącymi się w normie), chorobami i zaburzeniami, np.:

• traumatycznym uszkodzeniem mózgu (TBI, ang. traumatic brain injury);
• żałobą po stracie ukochanej osoby;
• depresją;
• zaburzeniami adaptacyjnymi (różniącymi się od PTSD przede wszystkim wielkością stresora, który nie spełnia kryteriów traumy).

Terapia PTSD – na czym polega i do kogo się zgłosić?

Leczenie syndromu stresu pourazowego może przebiegać dwutorowo – pod okiem lekarza psychiatry oraz psychoterapeuty, za pomocą technik dopasowanych do indywidualnych potrzeb pacjenta. Wśród metod o udowodnionym pozytywnym działaniu na objawy PTSD znajdują się m.in.:

• psychoterapia w nurcie poznawczo-behawioralnym;
• EMDR (ang. eye movement desensitization and reprocessing), czyli metoda odwrażliwiania i ponownego przetwarzania negatywnych doświadczeń i emocji  za pomocą ruchu gałek ocznych (pacjent podąża wzrokiem za dłoniami psychologa w trakcie przywoływania bolesnych wspomnień i emocji);
• terapia ekspozycyjna, polegająca na eksponowaniu pacjenta na bodźce wywołujące lęk w kontrolowanym środowisku w celu zmniejszenia reakcji emocjonalnej i nauki radzenia sobie z powodowanym przez nie stresem;
• psychoedukacja (nie tylko dla pacjenta, ale również dla całej jego rodziny, która uczy się, jak może go wspierać i jak reagować na jego objawy);
• farmakoterapia (np. przy użyciu leków przeciwpadaczkowych lub inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny, stosowanych również w leczeniu depresji).