Nadmiar i niedobór selenu – objawy, przyczyny i skutki
Selen należy do grupy pierwiastków śladowych. Zapotrzebowanie na selen i jego zawartość w organizmie są więc niewielkie, ale ta niewielka ilość jest niezbędna do życia i prawidłowego funkcjonowania. Selen wchodzi w skład aminokwasów, które budują kluczowe dla wielu przemian metabolicznych enzymy. Chroni komórki przed stresem oksydacyjnym i wywiera wpływ na działanie układu immunologicznego. Hamuje podział komórek nowotworowych i działa ochronnie na neurony i komórki mięśnia sercowego. Zarówno skutki niedoboru selenu jak i jego nadmiar wywierają niekorzystne działanie na organizm.
Funkcje selenu w organizmie
Selen (Se) jest jednym z pierwiastków śladowych. Jego zawartość w organizmie jest niewielka, ale mimo to jest niezbędny, by Twój organizm mógł prawidłowo się rozwijać i funkcjonować. Selen w organizmie człowieka pełni szereg ważnych funkcji. Fizjologicznie aktywny Se wbudowywany jest w białka: selenoproteiny w postaci Se-Cysteina, pochodnej najprostszego aminokwasu: cysteiny, w której zastępuje siarkę w grupie tiolowej (-SH). Jest elementem składowym dwóch istotnych aminokwasów: selenometioniny i selenocysteiny, które uczestniczą w budowie niektórych białek enzymatycznych. W ten sposób, selen jest składnikiem licznych kluczowych dla życia enzymów przykładowo: peroksydaza glutationowa, reduktaza tioredoksyny czy dejodynaza jodotyroninowa. Wchodząc w skład enzymów katalizujących reakcje utleniania i redukcji (redoks), selen chroni komórki przed szkodliwym działaniem wolnych rodników, posiadając aktywność antyoksydacyjną. Uczestniczy także w odzyskiwaniu kwasu askorbinowego z jego utlenionych metabolitów, bierze udział w syntezie DNA i procesach apoptozy (czyli programowanej śmierci komórkowej), a poprzez odłączanie jodu, pełni ważną funkcję w metabolizmie hormonów tarczycy. Selenoproteiny biorą także udział w rozwoju i regeneracji tkanki mięśniowej.
Selen w organizmie wywiera pozytywny wpływ na działanie układu odpornościowego, oddziałując na aktywność i różnicowanie makrofagów oraz proliferację limfocytów. Poprzez zmiatanie reaktywnych form tlenu, hamowanie podziałów komórek nowotworowych i działanie na związki kancerogenne, selen może zmniejszać ryzyko wystąpienia niektórych nowotworów. Dzięki tworzeniu nieaktywnych kompleksów z metalami ciężkimi takimi jak kadm, ołów, rtęć, arsen czy tal, neutralizuje ich toksyczne działanie.
Selen chroni komórki nerwowe i komórki mięśnia sercowego przed stresem oksydacyjnym. Odgrywa pozytywną rolę podczas produkcji plemników i dobrze wpływa na stan włosów oraz paznokci. Być może selen okaże się pomocny we wspomaganiu leczenia niektórych chorób nowotworowych i neurodegeneracyjnych, a w oparciu o kontrolowaną suplementację lub dietę, może być istotnym elementem w profilaktyce chorób nowotworowych .
Zapotrzebowanie na selen jest zależne od wieku. U dzieci wynosi od 20 do 55 ug/dobę, u dorosłych – 55 ug/dobę. Zapotrzebowanie na selen rośnie w ciąży i podczas karmienia piersią, z uwagi na potrzeby rozwijającego się płodu i wydzielanie selenu wraz z mlekiem. Zalecane dzienne spożycie wynosi wówczas 60-70 ug. [1]
Badanie poziomu selenu we krwi
Ze względu na udowodnione konsekwencje dla organizmu nie tylko deficytu, lecz również nadmiaru selenu, związanych z nieodpowiednią podażą w diecie, istotne staje się określenie poziomu selenu we krwi, z uwzględnieniem zakresu stężeń optymalnych. Takie badanie możesz wykonać w DIAGNOSTYCE. Ilościowe oznaczenie selenu we krwi wymaga pobrania próbki krwi żylnej. Optymalne dla organizmu stężenia pierwiastka są zależne od wieku oraz płci i wynoszą: 75-85 ug/L u mężczyzn poniżej 60. roku życia i 110-120 ug/L u mężczyzn powyżej 60. roku życia. U kobiet, bez względu na wiek, odpowiedni poziom selenu we krwi wynosi 98-108 ug/L. Kiedy warto oznaczyć stężenie selenu we krwi? Gdy zastanawiasz się nad jego suplementacją (pamiętaj, że nadmiar selenu też niekorzystnie wpływa na organizm), gdy dokuczają Ci objawy, które mogą wskazywać na nieprawidłowe stężenie selenu oraz w przypadku chorób, którym może towarzyszyć niedobór selenu w organizmie (np. w depresji czy reumatoidalnym zapaleniu stawów).
Niedobór selenu – objawy
Niedobory selenu w organizmie są związane ze zwiększonym ryzykiem rozwoju chorób nowotworowych oraz schorzeń układu sercowo-naczyniowego. Objawy niedoboru selenu mogą obejmować też zaburzenia nastroju czy pogorszenie działania układu immunologicznego i gorszą odporność. Mają także związek z chorobami tarczycy (np. autoimmunologicznym zapaleniem tarczycy), wątroby i skóry. Niedostateczny poziom selenu w organizmie negatywnie wpływa na procesy spermatogenezy i obniża męską płodność oraz sprzyja uszkodzeniom mięśnia sercowego.
Niedobory selenu można zaobserwować u chorych na AIDS, w chorobach naczyniowych, ostrym zapaleniu trzustki, fenyloketonurii, reumatoidalnym zapaleniu stawów, mukowiscydozie, niewydolności nerek, retinopatii, depresji czy chorobach autoimmunologicznych.
Choroba Keshan, czyli endemiczna kardiomiopatia młodzieńcza i choroba Kashin-Back, czyli dystrofia chrząstek stawowych, są typowymi przykładami chorób spowodowanych niedoborami selenu. Występują na terenie Chin, a ich przyczyną jest bardzo niskie stężenie selenu w glebie i produktach spożywczych na tym obszarze.
Przyczyny niedoboru selenu
Poziom selenu w żywności jest silnie zależny od jego zawartości w środowisku: glebie i wodzie. Na obszarach, gdzie gleba jest uboga w selen, częściej obserwuje się niedobory tego pierwiastka u ludzi. Klasycznym przykładem są Chiny, ale zawartość selenu w glebie w Polsce (i innych krajach europejskich) także nie jest wysoka, stąd jego ilość w diecie może nie być wystarczająca.
Przyczyną niedoborów selenu może być także nieprawidłowo zbilansowany, nieróżnorodny i niezdrowy jadłospis. Niedożywienie, choroby zapalne jelit i inne choroby prowadzące do upośledzonego wchłaniania jelitowego (np. zespół krótkiego jelita), niewydolność nerek czy wątroby oraz schorzenia nowotworowe mogą przyczyniać się do niedoborów selenu w organizmie.
Nadmiar selenu – objawy
Spożywanie selenu w nadmiarze jest szkodliwe dla organizmu. Długotrwałe dostarczanie zbyt dużych ilości selenu prowadzi do selenozy. Nadmiar selenu objawia się wówczas łamliwością, odbarwieniem i utratą paznokci oraz wzmożonym wypadaniem włosów. Mogą pojawić się bóle stawów, zmęczenie, zaburzenia psychiczne (np. labilność emocjonalna, depresja, nerwowość i drażliwość), zaburzenia żołądkowo-jelitowe (np. mdłości, wymioty, biegunki), zmiany skórne (np. wysypki), nadmierna potliwość, zaburzenia ze strony układu nerwowego i czosnkowy oddech. Przypadkowe jednorazowe spożycie dużej dawki selenu jest toksyczne i może doprowadzić do marskości wątroby, obrzęku płuc i śmierci. Być może, nadmiar selenu w organizmie ma również pośredni związek z rozwojem cukrzycy typu II. Zbyt duże ilości selenu mogą także prowadzić do stresu oksydacyjnego w komórkach i zwiększają ryzyko rozwoju nowotworów.
Przyczyny nadmiaru selenu
Zatrucie selenem może wynikać z nieracjonalnego spożywania nadmiernych ilości suplementów diety zawierających selen. Pamiętaj, że szerokodostępne w aptekach suplementy diety i preparaty wielowitaminowe, nie powinny zastępować zdrowej i zbilansowanej diety. Zanim zaczniesz stosować takie środki, skonsultuj się ze swoim lekarzem. Jeśli jesteś zainteresowany suplementacją selenu, zwróć uwagę, że nadmierne ilości tego pierwiastka mogą wywierać szkodliwy wpływ na organizm. Warto więc wykonać najpierw pomiar poziomu selenu w osoczu krwi.
Zatrucie selenem na ogół powodowane jest nadmierną ilością tego pierwiastka w środowisku i miejscu pracy (np. zawodowe narażenie w górnictwie czy hutnictwie stali i szkła).
Co obniża poziom selenu w organizmie, a co go zwiększa?
Do źródeł selenu w diecie należą mięso, podroby, ryby i skorupiaki, produkty zbożowe (np. makaron), nabiał (np. mleko), owoce oraz warzywa. Bogate w selen warzywa to: czosnek, cebula, suche nasiona roślin strączkowych, brokuły i biała kapusta czy szparagi. Dobrym źródłem selenu są także orzechy (np. orzechy brazylijskie, nerkowce) oraz grzyby (np. borowiki). Jednakże, to najczęściej produkty zwierzęce zapewniają odpowiednie spożycie selenu wraz z dietą. Na przyswajalność selenu pozytywnie wpływają: białko i witaminy A, C oraz E. Wchłanianie pierwiastka wzrasta przy jego niedoborach w organizmie. Duża zawartość siarki w diecie oraz metale ciężkie zmniejszają natomiast jego przyswajanie. Niedobory selenu w organizmie możesz uzupełnić spożywając produkty bogate w ten pierwiastek lub stosując preparaty z apteki. W przypadku nadmiaru, zaleca się wprowadzenie do jadłospisu produktów uboższych w selen, a w razie zażywania suplementów – wstrzymanie suplementacji.
Pamiętaj, że suplementacja jakichkolwiek pierwiastków czy witamin nie może zastępować zdrowej, zbilansowanej diety i nie powinna być prowadzona bez porozumienia z lekarzem. W niektórych przypadkach, suplementacja selenem w odpowiednio dobranych dawkach może być potrzebna – zaleca się ją np. we wspomaganiu leczenia orbitopatii tarczycowej w przebiegu choroby Gravesa-Basedowa, w populacjach, w których występuje niedobór pierwiastka. Zanim jednak rozpocznie się suplementację, należy sprawdzić poziom selenu we krwi, bowiem jego nadmiar, jak wspomnieliśmy, także wywiera niekorzystne skutki, a rozpiętość między dawką terapeutyczną, a toksyczną jest niewielka.
Sprawdź również:
Bibliografia:
- „Selen w organizmie człowieka – charakterystyka pierwiastka i potencjalne zastosowanie terapeutyczne” – B. Klecha, B. Bukowska
- Normy żywienia dla populacji Polski – M. Jarosz [1]
- „Rola selenu w organizmie człowieka” – M. Ratajczak, M. Gietka-Czernel
