Retinoidy – czym są i czy pomagają w leczeniu trądziku? 

Witamina A i jej pochodne (retinoidy) to jedna z najlepiej przebadanych i najchętniej stosowanych w medycynie oraz współczesnej kosmetologii grup substancji. Z uwagi na ich właściwości oraz mechanizm działania, wykorzystywane są do poprawy wyglądu i kondycji starzejącej się skóry suchej. Udowodniono, że należą one do najbardziej efektywnych związków redukujących zmarszczki oraz rozjaśniających przebarwienia. Retinoidy znajdują także istotne zastosowanie w leczeniu chorób dermatologicznych, a głównymi wskazaniami do ich stosowania są trądzik pospolity oraz łuszczyca. Dzięki nim znaleziono najbardziej efektywną metodę terapii ciężkich postaci trądziku, opornych na standardowe leczenie.

Retinoidy – co to?

Retinoidy stanowią szeroką grupę naturalnych i syntetycznych związków chemicznych wykazujących aktywność charakterystyczną dla witaminy A (retinolu). Ze względu na swój pozytywny wpływ na wygląd i stan skóry, stanowią składnik wielu leków i kosmetyków dermatologicznych. Do retinoidów zaliczane są nie tylko wszelakie strukturalnie podobne do witaminy A cząsteczki, lecz wszystkie związki chemiczne, które po odpowiednich przekształceniach, bezpośrednio oddziałują na receptory jądrowe RAR (receptory dla kwasu retinowego) i RXR (receptory retinoidowe X). Uwzględniając właściwości oraz różnice
w strukturze molekularnej, związki te można podzielić na trzy główne generacje:

• I generacja – naturalne pochodne retinolu działające nieselektywnie; do tej grupy należą m.in.: retinol, retinal, tretynoina oraz izotretynoina.
• II generacja – syntetyczne pochodne monoaromatyczne retinolu; do tej grupy należą m.in.: acytretyna, etretynian oraz motretynid.
• III generacja – syntetyczne pochodne poliaromatyczne retinolu o budowanie znacznie odbiegającej od naturalnie występujących retinoidów; do tej grupy tej należą m.in.: adapalen, tazaroten oraz beksaroten.

Jakie działanie wykazują retinoidy? 

Mechanizm działania retinoidów oparty jest na ich oddziaływaniu z odpowiednimi receptorami zlokalizowanymi we wnętrzu jąder komórkowych. Związki te posiadają zdolność wpływania na funkcjonowanie naskórka, mieszków włosowych oraz gruczołów łojowych.

Witamina A odgrywa kluczową role w wielu procesach fizjologicznych zachodzących w organizmie człowieka. Bierze czynny udział w regulacji różnicowania, proliferacji i apoptozie komórek, a także uczestniczy w procesie widzenia, wzroście tkanki kostnej oraz modulacji czynność układu immunologicznego. Określana jest mianem witaminy „wzrostowej”, ponieważ warunkuje prawidłowy rozwój komórek nabłonka oraz uczestniczy w rozwoju embrionalnym płodu. Jej niedobór upośledza zdolność widzenia po zmroku, a także prowadzi do zaburzeń wzrostu u dzieci, nadmiernego rogowacenia naskórka oraz wysychania rogówki oka.

Retinoidy normalizują procesy złuszczania poszczególnych warstw skóry i neutralizują przebarwienia, poprzez regulację rozmieszenia melaniny. Stymulują syntezę włókien kolagenowych oraz elastyny, umożliwiając poprawę jędrności oraz elastyczności skóry właściwej. Wskutek oddziaływania na struktury warstwy rogowej, doprowadzają do wzmocnienia funkcji ochronnej naskórka i zapobiegają przeznaskórkowej utracie wody.

Witamina A oraz jej pochodne znalazły szerokie zastosowanie w pielęgnacji skóry suchej ze skłonnościami do niedoskonałości. Wykazują zdolność do redukcji wydzielanego łoju oraz wpływają regenerująco na trudno gojące się rany, dzięki czemu wykorzystywane są także w terapii trądziku, łuszczycy oraz innych schorzeń dermatologicznych. Poniżej przedstawiono zestawienie najważniejszych funkcji jakie pełnią retinoidy w organizmie człowieka:

• Odnowa i regeneracja komórek naskórka:
  • regulacja procesów złuszczania i wymiany warstw komórek;
  • przyspieszenie naturalnego cyklu starzejących się komórek naskórka;
  • hamowanie podziałów komórkowych w przypadku zbyt szybkiego ich zachodzenia (łuszczyca);
  • hamowanie transportu melatoniny do komórek naskórka.

• Regulacja procesów zachodzących w skórze właściwej:
  • stymulacja syntezy włókien kolagenowych oraz elastyny;
  • stymulacja proliferacji i różnicowania keratynocytów;
  • stymulacja aktywności fibroblastów;
  • hamowanie aktywności enzymów rozkładających kolagen oraz elastynę;

• Hamowanie komedogenezy:
  • zmniejszanie rogowacenia ujść gruczołów łojowych (trądzik pospolity);
  • normalizacja wydzielania łoju;

• Redukcja stanów zapalnych:
  • hamowanie zależnej od lipooksygenazy przemiany kwasu arachidonowego;
  • oddziaływanie na układ immunologiczny poprzez regulację funkcji limfocytów T oraz komórek Langerhansa;

• Stymulacja powstawania nowych naczyń krwionośnych w skórze (angiogeneza);
• Działanie antyoksydacyjne oraz fotoprotekcyjne.

Zastosowanie retinoidów w dermatologii 

Początkowo ze względu na występowanie dość licznych działań niepożądanych oraz poważne efekty toksyczne, ta grupa leków nie była w pełni wykorzystywana w farmakoterapii. Postęp naukowy oraz liczne badania kliniczne istotnie przyczyniły się do syntezy związków chemicznych o niższym potencjale toksyczności. Dzięki temu zyskano możliwość leczenia chorób dermatologicznych opornych na standardowe metody terapii. Retinoidy do stosowania miejscowego i ogólnoustrojowego nie są dostępne bez recepty. W celu wdrożenia leczenia schorzeń dermatologicznych należy skonsultować się z lekarzem i dobrać odpowiednią formę terapii. Retinoidy znalazły szerokie zastosowanie w leczeniu wielu schorzeń takich jak: 

• trądzik pospolity oraz różowaty;
• łuszczyca;
• łupież czerwony mieszkowy;
• liszaj płaski;
• genodermatozy z zaburzeniami rogowacenia, np. rybia łuska oraz choroba Dariera;
• choroby rozrostowe i stany przednowotworowe; 
• skóra pergaminowa i barwnikowa;
• choroby autoimmunologiczne, np. toczeń rumieniowaty;
• choroby wirusowe, np. brodawki płaskie. 

Retinoidy na trądzik

Trądzik pospolity (łac. acne vulgaris) to powszechna choroba zapalna aparatu włosowo-łojowego o złożonej etiologii. Charakteryzuje się powstawaniem zmian skórnych zlokalizowanych najczęściej w okolicach twarzy, ramion, klatki piersiowej oraz górnej części pleców. W zależności od nasilenia, w okolicach łojotokowych występują liczne zaskórniki, grudki, krosty, pseudocysty oraz torbiele ropne. W większości przypadków trądzik przybiera postać łagodną lub średnio nasiloną.

Typowe zmiany powstają na skutek nadmiernego wydzielania łoju skórnego oraz nasilonego procesu rogowacenia przewodów wyprowadzających gruczołów łojowych. Formujący się w ten sposób czop rogowy doprowadza do zablokowania ujścia mieszka włosowego, stwarzając tym samym doskonałe warunki do rozwoju bakterii beztlenowych – głównie Cutibacterium acnes. Złożony mechanizm powstawania trądziku obejmuje także rozprzestrzeniającą się w obrębie skóry reakcję zapalną. W rozwoju tej jednostki chorobowej udział biorą czynniki genetyczne, immunologiczne, hormonalne, a poniekąd również stosowana dieta. Szacuje się, że trądzik pospolity dotyczy około 80% populacji nastolatków i ludzi młodych, z czego od 15% do 30% wszystkich przypadków chorobowych wymaga wdrożenia leczenia farmakologicznego.

Stosowanie retinoidów na trądzik

Retinoidy to podstawowe leki stosowane w terapii trądziku, regulujące proces rogowacenia oraz przyspieszające złuszczanie martwych komórek. Ponadto intensyfikują one wymianę zewnętrznych warstw naskórka, hamują proces komedogenezy oraz zapobiegają powstawaniu nowych zaskórników. Normalizują wydzielanie łoju i redukują toczący się stan zapalny skóry. Mogą być podawane miejscowo oraz ogólnoustrojowo w zależności od nasilenia i rozmieszczenia zmian chorobowych. Retinoidy doustne stosowane są w monoterapii, jak również w skojarzeniu z innymi lekami takimi jak antybiotyki czy hormony sterydowe. Leczenie miejscowe stanowi podstawowy element zwalczania łagodnych postaci trądziku.

Preparaty zawierające w swym składzie pochodne witaminy A, nakładane bezpośrednio na skórę, zapobiegają powstawaniu wykwitów pierwotnych oraz skutecznie ograniczają rozwój bakterii. Dodatkowo, retinoidy poprzez swoje działanie na strukturę skóry zwiększają penetracje innych leków wykorzystywanych w leczeniu trądziku. Warunkiem skutecznej terapii jest aplikowanie odpowiednich preparatów w sposób systematyczny i długoterminowy.

Najsilniejszymi i najlepiej poznanymi środkami są tretynoina oraz izotretynoina. Obydwie te substancje nakładane mogą być miejscowo na zmiany skórne, lecz tretynoina stosowana jest zwykle zewnętrznie (w stężeniu od 0,01 do 0,4%) w postaci żelu, kremu, maści lub roztworu. W przypadku występowania cięższych postaci choroby, środki o działaniu miejscowym mogą być stosowane w połączeniu z leczeniem ogólnoustrojowym. Izotretynoina doustna (kapsułki 5-40 mg) stanowi referencyjną metodę leczenia objawów trądziku, a jej przyjmowanie daje szybkie i długotrwałe korzyści kliniczne.

Czas leczenia wynosi zwykle od 16 do 24 tygodni, a u większości pacjentów objawy ustępują po jednym cyklu leczenia. Izotretynoina wykazuje również skuteczność w terapii trądziku różowatego. W tym przypadku pozytywne rezultaty terapeutyczne uzyskuje się poprzez jej stosowanie bezpośrednio na zmiany skórne, jednak w stężeniach istotnie niższych niż te, które wykorzystywane są
w leczeniu trądziku pospolitego.

Retinoidy na łuszczycę

Syntetyczne pochodne witaminy A znalazły zastosowanie w leczeniu łuszczycy, będącej przewlekłą chorobą zapalną, charakteryzującą się specyficznymi zmianami skórnymi, wynikającymi z zaburzonego procesu regeneracji naskórka. W przebiegu łuszczycy dochodzi do szybkiego i nieprawidłowego namnażania keratynocytów z jednoczesnym skróceniem ich cyklu komórkowego. Doprowadza to do ich nagromadzenia na powierzchni skóry w postaci grubych czerwonych plam lub łusek o specyficznym srebrzystym zabarwieniu. Do rozwoju tej jednostki chorobowej przyczyniają się czynniki genetyczne, środowiskowe oraz zaburzenia immunologiczne.

Leczenie tego schorzenia jest procesem złożonym, prowadzącym jedynie do zmniejszenia widocznych objawów. Nie działa ono przyczynowo i nie zapobiega ponownym nawrotom choroby. Retinoidy normalizują proliferację i różnicowanie keratynocytów, ograniczają stan zapalny i działają immunomodulująco. Terapia zwykle opiera się na stosowaniu preparatów zewnętrznych z równoczesnym wykorzystaniem naświetlania promieniami UV.

Retinoidy można także połączyć z preparatami o działaniu miejscowym, takimi jak pochodne witaminy D₃. W ciężkich przebiegach choroby wdrożyć można leczenie ogólnoustrojowe retinoidami. Acytretyna wykazuje skuteczne działanie terapeutyczne poprzez wpływ na układ immunologiczny, regulację funkcjonowania komórek Langerhansa zlokalizowanych w skórze oraz ograniczenie stanu zapalnego.

Skutki uboczne i przeciwwskazania przy stosowaniu retinoidów

Chociaż retinoidy oferują wiele korzyści, wywołują również działania niepożądane. Najczęstszymi skutkami ubocznymi miejscowego stosowania retinoidów są: 

• podrażnienie skóry,
• zaczerwienienie skóry,
• nadmierne złuszczanie się skóry,
• nadwrażliwość skóry,
• świąd skóry,
• pieczenie skóry,
• suchość skóry i błon śluzowych,
• krwawienia z błon śluzowych,
• wypryski.

W przypadku kuracji retinoidami działającymi ogólnoustrojowo występować mogą: 

• nadwrażliwość na światło,
• wzmożona potliwość,
• bóle stawowo-mięśniowe,
• zaburzenia wzrostu włosów oraz ich wypadanie,
• wysychanie gałek ocznych oraz skóry wokół oczu,
• zmatowienie i nadmierna łamliwość paznokci,
• odwracalne zaburzenia gospodarki lipidowej.

Głównym działaniem ubocznym tej grupy leków jest teratogenność, dlatego stosowanie retinoidów w ciąży lub w okresie jej planowania jest bezwzględnie przeciwwskazane. Nadmiar witaminy A w organizmie ciężarnej może doprowadzić do wystąpienia wad wrodzonych u płodu. Z tego względu, warunkiem rozpoczęcia leczenia dla kobiet w okresie rozrodczym jest stosowanie przynajmniej dwóch metod antykoncepcji w trakcie stosowanej kuracji. Dodatkowym wymaganiem jest konieczność każdorazowego przedstawiania wyników testów ciążowych przy każdej kolejnej wizycie u dermatologa. 

Mgr Karolina Hejnar