Szkarlatyna - co to jest? Objawy u dzieci i dorosłych

Szkarlatyna, inaczej zwana płonicą, jest chorobą bakteryjną dotykającą głównie małe dzieci. Szczyt jej zachorowań przypada na okres jesienno-zimowy. Do zakażenia dochodzi głównie drogą kropelkową w przedszkolach i szkołach. Objawy szkarlatyny to między innymi wysoka temperatura oraz charakterystyczna wysypka na ciele chorego. O tym, jak objawia się szkarlatyna, jakie dokładnie są jej przyczyny, w jaki sposób można ją leczyć, przeczytasz w poniższym artykule.

Co to jest szkarlatyna i jakie są jej przyczyny?

Szkarlatyna to choroba zakaźna wywołana przez szczepy paciorkowca beta-hemolizującego typu A – Streptococcus pyogenes. To najpowszechniejsza choroba zakaźna dotykająca dzieci w wieku przedszkolnym oraz wczesnoszkolnym. Zdarzają się też zachorowania wśród dorosłych, ponieważ przechorowanie szkarlatyny nie daje gwarancji nabycia na nią trwałej odporności. Szkarlatyny nadto nie obserwuje się u niemowląt do ukończenia przez nich 6 miesiąca życia, mają one bowiem swoiste przeciwciała przekazane od matki, które chronią je przed infekcją.

Choroba rozprzestrzenia się głównie drogą kropelkową, czasami jednak można się nią zakazić przez skażone bakteriami przedmioty takie jak ręczniki, pościel czy bielizna, z którymi kontakt miała osoba cierpiąca z powodu płonicy. Rezerwuarem bakterii odpowiedzialnej za zachorowanie na szkarlatynę jest osoba chora lub bezobjawowy nosiciel. Według danych epidemiologicznych w populacji znajduje się od 10 do 20% osób nie chorujących na szkarlatynę, a będących jej nosicielami. Czynnikiem ryzyka sprzyjającym szerzeniu się zakażenia szkarlatyną oraz innymi chorobami przenoszonymi drogą kropelkową są niewątpliwie duże skupiska ludzkie, takie jak szkoły, przedszkola czy internaty.

Zdolność do wywołania szkarlatyny mają tylko szczepy wytwarzające toksyny erytrogenne. To właśnie one odpowiadają za pojawienie się wysypki na ciele pacjenta w przebiegu tej choroby.

W jaki sposób objawia się szkarlatyna?

Okres wylęgania się szkarlatyny wynosi od 2 do 5 dni. W tym czasie zazwyczaj nie obserwuje się żadnych niepokojących objawów.

Po upływie tego czasu chorzy skarżą się na:

• bóle głowy i brzucha,
• wysoką temperaturę,
• przyspieszone tętno,
• bóle gardła,
• trudności z przełykaniem,
• nudności i wymioty,
• powiększenie migdałków,
• bóle mięśni i stawów,
• powiększenie węzłów chłonnych w okolicy szyi,
• ogólne osłabienie i rozbicie.

Bardzo charakterystycznym objawem szkarlatyny jest pojawiająca się w 2–3 dniu wysypka na tułowiu i kończynach. Występujące zmiany przypominają ukłucie szpilki lub uderzenie szczotką ryżową i można je zauważyć na brzuchu, w dołach pachowych, pachwinowych oraz na pośladkach. Pod wpływem ucisku wysypka blednie, a skóra jest chropowata w dotyku. Nasilenie wysypki u chorego zależy od intensywności zakażenia, rodzaju toksyny produkowanej przez zakażający Streptococcus pyogenes oraz i wrażliwości chorego na toksynę.

Po tygodniu od zaniknięcia wysypki skóra zaczyna się łuszczyć. Ten stan może się utrzymać nawet do kilku tygodni. W sytuacji, kiedy u chorego nie zaobserwowano wysypki, charakterystyczne złuszczanie się skóry umożliwia wsteczne rozpoznanie szkarlatyny.

Dodatkowo dla płonicy charakterystyczny jest tzw. trójkąt Fiłatowa, czyli obszar bladej skóry w okolicach nosa i ust.

Na szkarlatynę wskazuje ponadto wygląd gardła, języka i migdałków. Zabarwienie śluzówki gardła przyjmuje kolor intensywnie czerwony, szkarłatny (stąd nazwa choroby). Migdałki stają się obrzęknięte, a język pokrywa się białym nalotem, który z czasem ustępuje, pozostawiając kolor jasnoczerwony.

Jak rozpoznać szkarlatynę?

W większości przypadków szkarlatynę rozpoznaje się na podstawie charakterystycznych objawów. Są jednak przypadki skąpoobjawowe, które mogą sprawiać trudności diagnostyczne. Występujące symptomy mogą przypominać reakcję alergiczną, szczególnie wtedy, kiedy wysypka jest bardzo obfita i swędząca. Lekarz więc po przeprowadzeniu wywiadu i zbadaniu chorego może podjąć decyzję o wykonaniu dodatkowych badań  dla potwierdzenia płonicy. Jednym z badań jest posiew z gardła w kierunku Streptococcus pyogenes typu A. Obecność tej bakterii w wymazie z gardła jednoznacznie wskazuje na szkarlatynę. W ogólnych badaniach laboratoryjnych wykonanych z próbki krwi żylnej obserwuje się wzrost liczby eozynofili, poziomu ASO oraz OB.

Należy pamiętać, że są choroby dające podobne objawy do szkarlatyny. Są nimi:

• odra,
• różyczka,
• zespół wstrząsu toksycznego,
• zakażenie gronkowcem.

Szkarlatynę należy więc z nimi różnicować.

Jak leczona jest szkarlatyna?

Leczenie szkarlatyny sprowadza się do podania antybiotyków z grupy penicylin działających na paciorkowce. Dodatkowo pacjentowi zaleca się przyjmowanie preparatów przeciwgorączkowych i przeciwbólowych. Przebieg szkarlatyny powinien być kontrolowany przez lekarza, aby uniknąć powikłań.

Szkarlatyna, szczególnie na początku choroby, manifestuje się silnym bólem gardła, który prawie całkowicie uniemożliwia przyjmowanie pokarmów. Należy zadbać, aby choremu podawać duże ilości płynów, aby się nie odwodnił. W celu zmniejszenia obrzęku gardła można zastosować płukankę ze słonej wody. Nie zaleca się leczenia szkarlatyny domowymi sposobami, ponieważ są one mało skuteczne. Za to zwiększają ryzyko wystąpienia groźnych powikłań. Domowe sposoby mogą być jedynie dodatkiem do leczenia zaleconego przez lekarza.

Czy można uchronić się od zachorowania na szkarlatynę?

Przechorowanie szkarlatyny nie daje gwarancji uniknięcia powtórnego zachorowania. Do tej pory także nie wynaleziono szczepionki na płonicę.

Przed szkarlatyną można się uchronić jedynie, przestrzegając podstawowych zasad higieny takich jak:

• unikanie bliskiego kontaktu z osobą zakażoną oraz z przedmiotami, z którymi miała styczność;
• częste mycie rąk;
• unikanie miejsc, gdzie stwierdzono obecność ognisk chorobowych płonicy.

Z licznych danych epidemiologicznych wynika, że na szkarlatynę można zachorować nawet kilka razy w życiu. Różne szczepy paciorkowca powodującego szkarlatynę produkują odmienne toksyny erytrogenne (znane są co najmniej trzy ich typy). Choroba jest reakcją organizmu na kontakt z rodzajem toksyny produkowanej przez zakażający paciorkowiec. W jej trakcie powstają przeciwciała specyficznie neutralizujące wyłącznie tę toksynę, a więc chroniące  ozdrowieńca przed powtórnym zakażeniem szczepem bakterii będącej producentem takiego typu toksyny.

Jakie mogą być powikłania po szkarlatynie?

Ryzyko wystąpienia powikłań po szkarlatynie jest małe. Niemniej jednak zawsze przy objawach takich jak wysoka temperatura, wysypka, powiększenie węzłów chłonnych należy zgłosić się do lekarza.

Do najczęściej występujących powikłań po szkarlatynie należą:

• zapalenie węzłów chłonnych,
• wrzodziejące zapalenie migdałków,
• zapalenie ucha środkowego,
• zapalenie zatok,
• gorączka reumatyczna,
• zapalenie stawów,
• kłębuszkowe zapalenie nerek,
• posocznica,
• zapalenie mięśnia sercowego.

Autor: Marta Szarawarska

Bibliogrfia:

1. P. Murray i in. Mikrobiologia. Edra Urban & Partner, Wrocław 2018, s. 207–228.
2. M. Bullanda i in. Podstawy mikrobiologii i epidemiologii szpitalnej. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2020, s. 307–316.