Zatrucie czadem – na jakie objawy zwrócić uwagę?

Czad – tlenek węgla, bywa nazywany „cichym zabójcą”, ponieważ jest bezbarwny, bezwonny i może pozbawić życia, zanim zorientujemy się w niebezpieczeństwie. Każdego roku dochodzi do tragicznych wypadków związanych z zatruciem czadem, którym często można było zapobiec, stosując właściwe środki ostrożności. Czym jest czad, jak rozpoznać pierwsze objawy zatrucia tlenkiem węgla, jak udzielić pierwszej pomocy poszkodowanym oraz jak zabezpieczyć się przed tym zagrożeniem?

Czym jest czad (tlenek węgla) i skąd się bierze?

Czad, czyli tlenek węgla (CO), to bezbarwny, bezwonny i bezsmakowy gaz, który powstaje w wyniku niepełnego (przy zbyt małym dostępie tlenu) spalania paliw zawierających węgiel lub związki węgla, np.: węgla kamiennego i brunatnego, drewna, gazu, czy benzyny. Czad nie daje żadnego ostrzeżenia zmysłom człowieka, co tylko potwierdza, że jest wyjątkowo niebezpieczny. Ponieważ jest lżejszy od powietrza, łatwo się z nim miesza, a jego stężenie rośnie w zamkniętych pomieszczeniach, gdzie nie ma odpowiedniej wentylacji.

Typowe źródła czadu w warunkach domowych to niesprawne lub źle wentylowane urządzenia spalinowe, m.in.: piecyki gazowe, kominki, kotły węglowe, kuchenki gazowe, a także spaliny samochodowe w zamkniętych garażach. Czad może także wydzielać się podczas korzystania z grilla w zamkniętym pomieszczeniu, a także w miejscach, gdzie są agregaty prądotwórcze (np. garażach), szczególnie gdy urządzenia nie są używane zgodnie z zaleceniami producenta lub w miejscach bez odpowiedniej wentylacji.

Czad jest niezwykle trujący, ponieważ dostaje się do płuc, a następnie krwi, gdzie wiąże się z hemoglobiną znacznie szybciej (200 razy) i silniej (250-300 razy) niż tlen. Dochodzi do powstania  karboksyhemoglobiny, HbCO, która blokuje transport tlenu w organizmie, prowadząc do niedotlenienia tkanek. Nawet niewielka ilość CO w powietrzu prowadzi do poważnego zatrucia, jeśli ekspozycja na gaz trwa wystarczająco długo. Trwała cząsteczka HbCO może się rozkładać dopiero pod wpływem podwyższonego ciśnienia O2.

Podsumowując, do zatrucia czadem dochodzi nie tylko w sezonie grzewczym, ale także w lecie, np. podczas grillowania lub korzystania z generatorów prądu w zamkniętych pomieszczeniach.

Jak dochodzi do zatrucia czadem?

Zatrucie tlenkiem węgla (czadem) następuje w wyniku wdychania tego gazu. Czad dostaje się do płuc, a następnie jest transportowany do krwi, gdzie wiąże się z hemoglobiną, tworząc karboksyhemoglobinę. Hemoglobina, będąca głównym nośnikiem tlenu w organizmie, traci zdolność transportu tlenu w momencie, gdy zostaje związana z tlenkiem węgla. Już przy stężeniu 0,1% CO w powietrzu (1000 ppm), które odpowiada średniemu stężeniu czadu w niewielkim, zamkniętym pomieszczeniu, po godzinie może nastąpić tak duże nasycenie krwi karboksyhemoglobiną, że dochodzi do utraty przytomności, a w ekstremalnych przypadkach – zgonu.

Co sprawia, że zatrucie czadem jest tak niebezpieczne?

Człowiek nie odbiera żadnych bodźców ostrzegawczych. Czasami jedynym objawem jest ból głowy lub osłabienie, które jednak łatwo zlekceważyć. 

• Typowym przykładem sytuacji, w której dochodzi do zatrucia, jest zaśnięcie w zamkniętym pomieszczeniu z niesprawnym piecykiem gazowym lub kominkiem. Stężenie czadu stopniowo rośnie w wyniku niepełnego spalania paliwa, a osoba we śnie zaczyna niedomagać i może się nie obudzić.
• Innym klasycznym scenariuszem zatrucia jest kąpiel w łazience z piecykiem gazowym, który ma zatkany przewód kominowy. Tlenek węgla nie jest w odpowiedni sposób usuwany na zewnątrz, a jego stężenie w pomieszczeniu bardzo szybko wzrasta. 

Osoby śpiące lub nietrzeźwe są szczególnie narażone, ponieważ mogą nie zareagować na pierwsze objawy zatrucia i nie będą w stanie uciec na czas. Małe dzieci, osoby starsze, oraz osoby chorujące na serce lub anemię są z kolei bardzo wrażliwe na niedotlenienie.

Pamiętaj, że zwykły czujnik dymu nie wykrywa czadu! Do wykrycia tlenku węgla w pomieszczeniu wymagany jest specjalny czujnik CO, który powinien znajdować się w każdym domu wyposażonym w urządzenia spalinowe. Czujnik czadu jest pierwszą linią obrony przed zagrożeniem.

Objawy zatrucia tlenkiem węgla

Objawy zatrucia tlenkiem węgla (czadem) są niespecyficzne. Najczęściej występujące wczesne symptomy lekkiego zatrucia to ból głowy (często pulsujący, z uczuciem ucisku w skroniach), zawroty głowy, osłabienie, nudności i wymioty, uczucie zmęczenia oraz senność. Osoba poszkodowana odczuwa duszność i przyspieszone bicie serca, co jest efektem niedotlenienia organizmu. Ponadto osoba zatruta może skarżyć się na bóle w klatce piersiowej, ogólne splątanie lub zaburzenia orientacji.

W przypadku ciężkiego zatrucia czadem objawy stają się poważniejsze. Silne osłabienie, niemożność stania lub chodzenia, a także zaburzenia świadomości są typowe dla tego stanu. Osoba zatruta może zachowywać się dziwnie, mieć problemy z logicznym myśleniem, a w najgorszym przypadku – może dojść do utraty przytomności. Drgawki, sztywność mięśni, przyspieszone i płytkie oddychanie, bardzo szybkie i słabe tętno to inne poważne objawy zatrucia. Skóra poszkodowanego staje się sina lub zaróżowiona. W skrajnych przypadkach następuje zatrzymanie oddechu i krążenia. 

Jeśli nie przerwiemy ekspozycji na czad i nie podejmiemy natychmiastowej akcji ratunkowej, zatruta osoba może doznać trwałych uszkodzeń mózgu lub, w skrajnych przypadkach, umrzeć na skutek niedotlenienia. Dlatego bardzo ważne jest, aby w przypadku wystąpienia powyższych objawów, zwłaszcza w zamkniętym pomieszczeniu z urządzeniami spalinowymi, natychmiast udać się na świeże powietrze i wezwać pomoc ratunkową.

Objawy łagodnego i umiarkowanego zatrucia czadem

• Ból głowy (często pulsujący, uczucie ucisku w skroniach),
• zawroty głowy,
• osłabienie, senność,
• nudności, wymioty,
• przyspieszona czynność serca,
• uczucie duszności,
• zaburzenia koncentracji,
• rumień na twarzy,
• szum w uszach,
• zaburzenia widzenia (zamglone widzenie).

Objawy ciężkiego zatrucia czadem

• Silna duszność,
• utrata koordynacji ruchowej (ofiara upada, jest bezwładna),
• zaburzenia świadomości – od splątania i dezorientacji po utratę przytomności,
• drgawki,
• sztywność mięśni,
• przyspieszone i płytkie oddychanie,
• bardzo szybkie i słabe tętno,
• sina lub zaróżowiona skóra,
• zatrzymanie oddechu i krążenia.

Pierwsza pomoc przy zatruciu czadem

W przypadku podejrzenia zatrucia tlenkiem węgla najważniejszą zasadą jest własne bezpieczeństwo. Zanim podejmiemy jakiekolwiek działania na rzecz poszkodowanego, musimy usunąć źródło zagrożenia i zapewnić sobie i poszkodowanemu dostęp do świeżego powietrza.

1. Natychmiast przewietrz pomieszczenie – otwórz okna i drzwi na oścież, aby umożliwić usunięcie czadu z pomieszczenia. Jeśli to możliwe, przerwij działanie urządzeń spalinowych (np. piecyków gazowych, kominków) i opuść pomieszczenie.
2. Usuń poszkodowanego z niebezpiecznego miejsca – jeżeli poszkodowany jest przytomny i może się poruszać, wynieś go na zewnątrz na świeże powietrze. Jeśli osoba jest nieprzytomna, wynieś ją ostrożnie z pomieszczenia, pamiętając o własnym bezpieczeństwie.
3. Wezwij pomoc – natychmiast dzwoń pod numer 112 informując, że podejrzewasz zatrucie tlenkiem węgla. Zatrucie czadem to stan zagrożenia życia, więc szybka reakcja jest bardzo ważna.
4. Sprawdź oddech – jeśli poszkodowany nie oddycha, rozpocznij resuscytację krążeniowo-oddechową (30 uciśnięć klatki piersiowej i 2 oddechy ratunkowe, zgodnie z zasadami pierwszej pomocy). Jeśli osoba oddycha, ale jest nieprzytomna, ułóż ją w pozycji bezpiecznej i kontroluj jej oddech.
5. Podaj tlen – jeśli masz dostęp do tlenu medycznego i potrafisz go podać, podaj 100% tlen przez maskę. Tlen jest najskuteczniejszym środkiem neutralizującym tlenek węgla, ponieważ pomaga szybciej usunąć CO z hemoglobiny, zastępując je tlenem. W warunkach domowych dostęp do tlenu jest rzadki, ale w przypadku posiadania takiego sprzętu warto go zastosować.
6. Czekaj na pogotowie – monitoruj stan poszkodowanego, nie zostawiaj go samego, zwłaszcza jeśli jest nieprzytomny. Kontroluj jego oddech i stan świadomości aż do przybycia służb ratunkowych.

Czego nie robić? 

• Nie zapalaj ognia w pobliżu zatrutego pomieszczenia (iskra może wywołać wybuch, jeśli stężenie tlenku węgla w powietrzu jest wysokie).
• Nie wchodź ponownie do zatrutego pomieszczenia bez odpowiedniego zabezpieczenia (np. maski tlenowej). Dopiero po upewnieniu się, że pomieszczenie zostało dobrze przewietrzone, można ponownie wejść do środka.

W przypadku podejrzenia zatrucia czadem konieczne jest natychmiastowe leczenie ratunkowe. Diagnostykę (pomiar stężenia karboksyhemoglobiny we krwi) wykonuje się w szpitalu w ramach ostrego postępowania. Niemniej jednak, osoby narażone przewlekle na spaliny (np. pracujące w ruchu ulicznym) mogą profilaktycznie kontrolować ogólny stan zdrowia.

📌 Przeczytaj także: Zatrucie rtęcią – jakie są objawy, niezbędne badania i metody leczenia?

Skutki zdrowotne zatrucia czadem

Zatrucie tlenkiem węgla, nawet po pozornym wyleczeniu, może prowadzić do trwałych uszkodzeń narządów z powodu niedotlenienia. Mózg i serce są szczególnie wrażliwe na niski poziom tlenu. Uszkodzenie mózgu po zatruciu czadem może objawiać się zaburzeniami pamięci, koncentracji, zmianami osobowości, a także bezsennością. Te objawy mogą wystąpić nawet kilka tygodni po pozornym wyleczeniu, co jest znane jako zespół opóźnionych następstw neurologicznych. Osoby, które przeżyły ciężkie zatrucie czadem, powinny pozostawać pod stałą obserwacją lekarską i natychmiast zgłaszać jakiekolwiek objawy neurologiczne.

Zatrucie czadem może również prowadzić do uszkodzenia mięśnia sercowego. Tlenek węgla powoduje niedotlenienie, co może prowadzić do zawału serca nawet u młodszych osób, które wcześniej nie miały problemów z układem sercowo-naczyniowym. Zatrucie w ciąży jest szczególnie niebezpieczne, ponieważ niedotlenienie płodu może prowadzić do jego obumarcia lub wystąpienia zaburzeń rozwoju.

Osoby, które przez długi czas są narażone na niskie stężenia czadu, np. w wyniku wadliwej wentylacji w domu lub pracy, mogą doświadczać chronicznych bólów głowy, zaburzeń koncentracji, a także pogorszenia czynności poznawczych. Charakterystyczne jest także zmęczenie, zawroty głowy oraz trudności w wykonywaniu codziennych czynności. Długotrwałe narażenie na tlenek węgla, mimo że nie wywołuje ostrego zatrucia, prowadzi do przewlekłego niedotlenienia, które w konsekwencji wpływa na jakość życia i zdolność do funkcjonowania.

Najpoważniejszym skutkiem zatrucia czadem jest jednak śmierć. Co roku czad zabija setki osób na całym świecie. W Polsce, w okresie grzewczym, notuje się kilkadziesiąt zgonów rocznie z powodu zatrucia tlenkiem węgla, a kilka tysięcy osób wymaga pomocy medycznej. To tylko pokazuje, jak poważnym zagrożeniem dla zdrowia i życia człowieka jest czad.

Zapobieganie zatruciom czadem

• Sprawne urządzenia (potencjalni emiterzy CO)  i sprawna wnetylacja (np.komin) – regularnie kontroluj i serwisuj piecyki, kotły, przewody kominowe.
• Dobra wentylacja – nie zatykaj kratek wentylacyjnych, zapewnij dopływ świeżego powietrza podczas palenia w piecu/kominku (dbaj o rozszczelnienie szczelnych systemów okien).
• Czujnik tlenku węgla – zamontuj alarm czadu w domu (szczególnie w pobliżu sypialni i urządzeń grzewczych).
• Nigdy nie pal w zamknięciu – nie używaj grilla, kuchenek turystycznych, generatorów prądu w domu/garażu bez wentylacji.
• Uważaj w garażu – nie zostawiaj auta z włączonym silnikiem w zamkniętym garażu.
• Edukuj domowników – wszyscy powinni znać objawy zatrucia czadem i zasady pierwszej pomocy.

Konsultacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian