Zespół Retta: co warto wiedzieć o tej chorobie i jakie badania są niezbędne w diagnozie?

Zespół Retta jest ciężką, postępującą chorobą neurorozwojową o podłożu genetycznym. Wykrywany jest on głównie u dziewczynek. To nieprzewidywalne schorzenie pojawia się po okresie prawidłowego wzrostu i rozwoju dziecka. Wystąpienie objawów podobnych do zachowań autystycznych, stopniowe zatracanie nabytych umiejętności fizycznych mogą sugerować zespół Retta. O tym, czym dokładnie jest zespół Retta, jakie są jego przyczyny i objawy oraz w jaki sposób można wykryć to schorzenie, przeczytasz w poniższym artykule.

Czym jest zespół Retta?

Zespół Retta (ang. Rett Syndrome, RS) to rzadka, uwarunkowana genetycznie choroba neurorozwojowa, diagnozowana w szczególności u dziewczynek. Stanowi ona najczęstszą, po zespole Downa, przyczynę niepełnosprawności intelektualnej u kobiet. Zespół Retta występuje z częstością 1 na 10000–15000 żywo urodzonych noworodków płci żeńskiej. Do charakterystycznych objawów tego zespołu zalicza się uwstecznienie rozwoju, zachowania autystyczne, zaburzenia motoryki ciała i padaczkę, pojawiające się po kilku, kilkunastu miesiącach prawidłowego rozwoju dziecka. Można wyróżnić kilka postaci klinicznych zespołu: lekką i ciężką oraz klasyczną i nietypową.

Jakie są przyczyny zespołu Retta?

Zespół Retta w około 85% przypadków jest spowodowany mutacją w genie MECP2 (ang. methyl-CpG binding protein) znajdującego się na końcu długich ramion chromosomu X. Gen ten koduje białko MeCP2, które w warunkach prawidłowych wiąże się ze zmetylowanymi fragmentami DNA, wpływając na aktywowanie lub zablokowanie transkrypcji genów. Białko MeCP2 jest niezbędne do prawidłowego rozwoju mózgu. U osób cierpiących z powodu zespołu Retta obserwuje się zatrzymanie dojrzewania neuronów, co jest związane z niedoborem białka. Dotychczas udało się wykryć aż 500 różnych mutacji tego genu.

Silnie związane z wystąpieniem zespołu Retta są też takie geny jak: CDKL5, NTNG1, ARX, FOX.

W jaki sposób objawia się zespół Retta?

Pierwsze objawy zespołu Retta mogą pojawić się u dzieci po ukończeniu 6. miesiąca życia. Maluch, który nabył już pewnych umiejętności, stopniowo je zatraca. Przestaje nawiązywać kontakt wzrokowy, nie przejawia zainteresowania zabawkami. Zaczyna raczkować zdecydowanie później od rówieśników. Dzieci z zespołem Retta są niższe, mają mniejszy obwód głowy od rówieśników oraz charakteryzują się obniżonym napięciem mózgowym.

Należy również pamiętać, że objawy zespołu Retta różnią się w zależności od chorego oraz etapu rozwoju schorzenia.

Zespół Retta ma cztery etapy, różniące się od siebie objawami klinicznymi:

Etap 1 – rozpoczyna się zwykle między 6. a 18. miesiącem życia dziecka. Niemowlę przestaje nawiązywać kontakt wzrokowy, mniej niż dotychczas interesuje się zabawkami, staje się bardziej spokojne. Etap ten w większości przypadków nie jest przez rodziców kojarzony ze schorzeniem, nie zwracają się więc po pomoc do specjalisty.

Etap 2 – rozpoczyna się między 1. a 4. rokiem życia dziecka. Traci ono częściowo władzę w dłoniach oraz przestaje mówić. Pojawiają się też zmiany w zachowaniu – krzyki, nocne przebudzenia i ataki lęku niemające uzasadnienia. Dzieci zaczynają wykonywać powtarzalne ruchy ściskania dłoni, wykręcania, klaskania, stukania i pocierania. Mogą mieć drgawki, ataki padaczkowe. Niektóre dziewczynki przejawiają na tym etapie zachowania autystyczne.

Etap 3 – może trwać od 2. do 10. roku życia dziecka. Dziewczynka ma w dalszym ciągu problemy z poruszaniem się, staje się jednak mniej płaczliwa i nerwowa, a zaczyna nawiązywać kontakt z otoczeniem.

Etap 4 – większość pacjentek cierpiących z powodu zespołu Retta przestaje chodzić. Pojawia się ryzyko wystąpienia skrzywień kręgosłupa.

Zespół Retta – czy jest on dziedziczny?

Zazwyczaj do uszkodzenia genu MECP2 dochodzi wkrótce po zapłodnieniu na etapie rozwoju zarodkowego. Występowanie rodzinne jest więc niezwykle rzadkie. Ponieważ gen jest zlokalizowany na chromosomie X, zespół Retta dotyka głównie dziewczynki. Mają one bowiem dwie kopie tego chromosomu. Jeśli w jednym z nich stwierdzono obecność mutacji, to prawidłowy gen na drugim chromosomie jest w stanie „zrekompensować” ten błąd. Inaczej sytuacja ma się u chłopców. Mają oni jeden chromosom X. Objawy zespołu Retta mają cięższy przebieg u chłopców, większość z nich umiera jeszcze przed urodzeniem.

Zespół Retta – jak zdiagnozować to schorzenie?

Diagnostyka zespołu Retta jest oparta na kryteriach klinicznych, czyli obserwacji wyżej opisanych objawów. W drugiej kolejności konieczne jest wykonanie badań genetycznych w kierunku mutacji kluczowego dla tego schorzenia genu. Najczęstszymi zmianami są obecne u około 95% chorych mutacje punktowe w genie MECP2. Badanie w kierunku zespółu Retta polega na analizie mutacji w regionie kodującym tego genu. Stanowi to wstępny etap procedury diagnostycznej zespołu Retta. Mutacje punktowe genu MECP2 są wykrywane u 80% dziewcząt z klasyczną postacią zespołu i u ok. 40% z postacią nietypową. O rozpoznaniu zespołu Retta decyduje współistnienie mutacji z charakterystycznym dla zespołu Retta obrazem klinicznym. Niekiedy przyczyną zespołu Retta jest mutacja polegająca na delecji niewielkiego fragmentu genu MECP2. Wtedy konieczne jest wykonanie testu MLPA lub aCGH.

Coraz częściej w diagnostyce zespołu Retta wykorzystuje się  metody sekwencjonowania następnej generacji (ang. Next Generation Sequencing, NGS), które umożliwiają identyfikację coraz większej liczby genów, których mutacje dają bardzo podobne objawy do zespołu Retta.

Materiałem do badań jest krew obwodowa pobrana od chorego. Badanie genetyczne nie wymaga żadnego wcześniejszego przygotowania się, jak ma to miejsce w przypadku wielu oznaczeń biochemicznych.

Bibliografia

1. R. Śmigiel i in., Genetycznie uwarunkowane zaburzenia rozwoju u dzieci, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2021, s. 575–584.
2. A. Pietrykowska i in. Patogeneza i rozpoznanie kliniczne zespołu Retta. Journal of Health Sciences 2014. vol. 4, nr 1, s. 401–408.
3. L.B. Jorde i in., Genetyka medyczna, Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2012, s. 95–96.