Kortyzol

Oznaczenie stężenia kortyzolu we krwi, wykonywane w przypadku podejrzenia zaburzeń wydzielania kortyzolu powodujących  charakterystyczne objawy kliniczne. Kortyzol (hydrokortyzon) jest steroidem o najwyższym stężeniu w krążeniu i zarazem glukokorytkoidem wydzielanym przez strefę pasmowatą kory nadnerczy. Fizjologicznie jest uwalniany w odpowiedzi na produkowany przez przysadkę mózgową ACTH. Główną funkcją fizjologiczną kortyzolu jest: regulacja ciśnienia krwi, metabolizmu glukozy (glukoneogenza), białek i tłuszczów, hamowanie odpowiedzi układu odpornościowego (efekt przeciwzapalny), regulacja absorpcji wapnia oraz wydzielania kwasu żołądkowego i pepsyny. Wzrost stężenia kortyzolu powoduje, na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego, ograniczenie wydzielania ACTH i CRH, podwzgórzowego hormonu uwalniającego kortykotropinę (ang. corticotropin-releasing hormone), regulując w ten sposób własny poziom we krwi. Sprzężenie CRH-ACTH-kortyzol  działa w osi podwzgórze-przysadka-nadnercza.
Zaburzenia wydzielania kortyzolu mogą mieć charakter pierwotny lub wtórny. Powodem pierwotnego są: choroba nadnerczy powodująca ich nadczynność, np. nowotwór nadnercza, przerost nadnercza lub niedoczynność spowodowana zakażeniem lub  krwotokiem w nadnerczu. Powodem wtórnego zaburzenia są: nieprawidłowości  wydzielania ACTH i CRH występujące w niedoczynności przysadki mózgowej (np. w wyniku jej fizycznego uszkodzenia) lub nadczynności przysadki (np. w wyniku gruczolaka), nadczynności podwzgórza, a także w przypadku ektopowego wydzielania ACTH. Diagnostyka różnicowa powyższych stanów wymaga jednoczesnego oznaczenia kortyzolu i ACTH w krwi, a także opiera się na testach czynnościowych, oceniających funkcjonowanie osi podwzgórzowo-nadnerczowej po podaniu egzogennych substancji czynnych (np. oznaczenie kortyzolu po podaniu Synacthenu, testy stymulujące i hamujące ACTH, np. supresja dexametasonem). Kortyzol wydzielany  jest pulsacyjnie, wykazując rytm dobowy z najwyższymi stężeniami pomiędzy godziną 4 rano i 12 w południe. Pomiarów w krwi dokonuje się najczęściej w godzinach 8-9 rano oraz około godziny 24. Dobowy rytm wydzielania kortyzolu jest zaburzany przez dodatkowe wyrzuty spowodowane stresem, stanem lękowym, urazem i zabiegiem operacyjnym, wysiłkiem lub anoreksją. W krwi kortyzol występuje w formie związanej z białkiem CBG (globulina wiążąca kortykosteroidy, transkortyna, CBG - ang. corticosteroid binding globulin
), którego stężenie wpływa na poziom kortyzolu całkowitego. Hiperestrogenizm, ciąża, doustna antykoncepcja zwiększają stężenie CBG. Wzrost poziomu kortyzolu występuje również w przypadku ostrych zakażeń, silnego bólu, cukrzycy i niewydolności krążenia.

Przeciwciała heterofilne.

Obniżone stężenie: niedoczynność kory nadnerczy (z różnych przyczyn), choroba Addisona, niedoczynność przysadki mózgowej (z różnych przyczyn), niedoczynność podwzgórza (z różnych przyczyn), niedoczynność tarczycy, leczenie glikokortykosteroidami, dobowe minimum.

Kortyzol to organiczny związek chemiczny, który popularnie nazywany jest „hormonem stresu”. Ten glikokortykosteroid produkowany jest przez nadnercza i pełni w ludzkim organizmie wiele niezwykle istotnych funkcji. Nieprawidłowe stężenia kortyzolu mogą prowadzić do wystąpienia licznych dolegliwości chorobowych. Kiedy należy oznaczyć stężenia tego hormonu, jakie objawy mogą wskazywać na zaburzenia poziomu kortyzolu we krwi oraz o czym mogą świadczyć poszczególne wyniki badania kortyzolu?

Kortyzol to hormon steroidowy produkowany przez warstwę pasmowatą kory nadnerczy. Zwiększona ilość tego hormonu wydzielana jest w sytuacjach stresowych, podobnie jak w przypadku adrenaliny – stąd popularne określenie kortyzolu jako „hormon stresu”. Fizjologicznie kortyzol uczestniczy w wielu reakcjach, które niezbędne są do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Jednym z głównych zadań kortyzolu jest regulacja stężenia glukozy we krwi. Pod wpływem kortyzolu dochodzi do zwiększonego uwalniania tego cukru prostego do krwiobiegu, dzięki czemu możliwe jest zaspokojenie podwyższonego zapotrzebowania na energię. Dodatkowo, kortyzol wpływa na ciśnienie tętnicze krwi, metabolizm tłuszczów i białek, wydzielanie pepsyny w żołądku oraz wywiera efekt przeciwzapalny poprzez hamowanie aktywności układu immunologicznego.

Za regulację poziomu kortyzolu we krwi odpowiada hormon adrenokortykotropowy (ACTH). Związek ten produkowany jest przez przysadkę mózgową, a jego wydzielanie charakteryzuje się ustalonym rytmem dobowym. W wyniku działania mechanizmów kontrolnych stężenie kortyzolu we krwi największe jest nad ranem, a najmniejsze w okolicach północy. Z tego powodu badanie stężenia kortyzolu we krwi powinno być wykonywane w ściśle określonych godzinach.

Kortyzol w istotny sposób wpływa na funkcjonowanie wielu tkanek oraz narządów ludzkiego organizmu. Z względu na szerokie spektrum działania kortyzolu jego nieprawidłowe stężenia we krwi mogą prowadzić do wystąpienia wielu objawów chorobowych. Długotrwałe, nieleczone zaburzenia poziomu kortyzolu we krwi związane są z ryzykiem rozwoju poważnych powikłań zdrowotnych. Z tego powodu nigdy nie należy ignorować niepokojących objawów, które mogą wskazywać na zaburzenia funkcjonowania układu hormonalnego.

Badanie stężenia kortyzolu we krwi najczęściej wykonywane jest podczas diagnozowania zaburzeń jego wydzielania. Schorzenia te, ze względu na przyczynę dzieli się na dwie grupy – pierwotne oraz wtórne zaburzenia wydzielania kortyzolu.

Przyczyną pierwotnych problemów ze stężeniami kortyzolu we krwi są zaburzenia, dotyczące narządów produkujących ten hormon, czyli nadnerczy.  Mogą to być m.in. różnego typu nowotwory, przerost nadnercza lub niedoczynność nadnerczy wywołana np. krwotokiem lub zakażeniem w obrębie tego organu.

Wtórne zaburzenia produkcji oraz uwalniania kortyzolu związane są z nieprawidłowościami w obrębie procesów regulujących gospodarkę hormonalną nadnerczy. Obejmują one m.in. nowotwory przysadki oraz podwzgórza, uszkodzenie mechaniczne przysadki (np. podczas operacji neurochirurgicznej), nowotwory wydzielające ACTH oraz schorzenia, które mogą wpływać na jego stężenie.

Pełna diagnostyka zaburzeń pracy nadnerczy wymaga jednoczasowego oznaczenia stężeń zarówno kortyzolu, jak i ACTH. W określonych przypadkach może być konieczny pomiar także innych parametrów. W celu zaplanowania optymalnej, kompleksowej diagnostyki należy  skonsultować się z lekarzem endokrynologiem, który na podstawie objawów oraz historii choroby przeprowadzi właściwy proces leczniczo-diagnostyczny.

Przeprowadzenie pomiaru stężenia kortyzolu we krwi zalecane jest w przypadku występowania objawów wskazujących na zbyt wysoki lub zbyt niski poziom tego hormonu nadnerczowego. Stopień nasilenia dolegliwości chorobowych oraz ich zakres może różnić się w zależności od tego jak znaczący nadmiar lub niedobór kortyzolu obecny jest w organizmie danej osoby. Na obraz kliniczny schorzenia mogą wpływać także inne czynniki, jak m.in. współwystępujące obciążenia chorobowe, przyjmowane leki, wiek lub płeć.

Objawy zbyt wysokich stężeń kortyzolu składają się na tzw. zespół Cushinga. Jest to zbiór dolegliwości chorobowych wywołanych przewlekłym nadmiarem kortyzolu we krwi. W przypadku zespołu Cushinga najczęściej występują następujące objawy:

• Charakterystyczny typ odkładania się tkanki tłuszczowej – następuje kumulacja podskórnej tkanki tłuszczowej w okolicy nadobojczykowej, na szyi („bawoli kark”), w okolicach twarzy („księżyc w pełni”) oraz na tułowiu;
• Zanik mięśni kończyn górnych oraz dolnych, co prowadzi do ich wizualnego wyszczuplenia oraz znaczącego osłabienia siły;
• Pogorszenie się kondycji skóry – ścieńczenie, zaczerwienienie (szczególnie na twarzy), pojawienie się intensywnie czerwonych rozstępów na tułowiu, trądzik;
• U kobiet – hirsutyzm (pojawienie się nadmiernego owłosienia typu męskiego;
• Zwiększona męczliwość;
• Wzrost apetytu;
• Nadciśnienie tętnicze;
• Zaburzenia emocjonalne, szczególnie o typie depresyjnym;
• Pogorszenie koncentracji;
• Bóle głowy;
• Zwiększona częstotliwość występowania chorób infekcyjnych,
• Zaburzenia libido;
• U mężczyzn – problemy z erekcją;
• U kobiet – zaburzenia przebiegu cyklu miesiączkowego.

W przypadku zbyt niskich stężeń kortyzolu mogą występować :

• Uogólnione osłabienie,
• Zwiększona tendencja do szybkiego męczenia się,
• Pogorszona tolerancja wysiłku,
• Biegunki,
• Spadek masy ciała,
• Spadek ciśnienia tętniczego krwi,
• Nudności,
• Wymioty.

Ze względu na dobowy rytm wydzielania kortyzolu pobranie krwi do tego testu musi zostać przeprowadzone w ściśle określonych godzinach. W zależności od celu badania może to być godzina ok. 24 lub godziny wczesnoporanne. Dokładne informacje na ten temat każdorazowo muszą być określone  przez lekarza zlecającego badanie poziomu kortyzolu we krwi. Niekiedy badanie musi być przeprowadzone w warunkach szpitalnych.

Przez oddaniem  próbki do badania należy unikać nadmiernego stresu oraz wysiłku fizycznego, jako że czynniki te wpływają w sposób istotny na stężenie kortyzolu we krwi.

W celu weryfikacji wyników badania kortyzolu należy zestawić otrzymane dane z zakresem referencyjnym, który umieszczany jest każdorazowo na dokumentacji medycznej wydawanej osobie badanej. Pełna interpretacja rezultatów testu wymaga uwzględnienia wielu innych czynników, jak m.in. stężenia ACTH, godzina pobrania krwi do testu, zmiana stężeń kortyzolu w stosunku do poprzednich badań lub też przyjmowane przez pacjenta na stale leki. Kompleksowa ocena wyników, ustalenie właściwej diagnozy i zaplanowanie leczenia należy do kompetencji lekarza.

Możliwe przyczyny wysokich stężeń kortyzolu obejmują zarówno zaburzenia funkcjonowania samych nadnerczy, jak i określone schorzenia przysadki i innych narządów.

Za nadmierny wzrost poziomu kortyzolu we krwi mogą odpowiadać m.in.:

• Zespół Cushinga,
• Nowotwory nadnerczy,
• Przerost nadnerczy,
• Nowotwór przysadki (szczególnie gruczolak wydzielający ACTH),
• Nowotwór czynny hormonalnie, który produkuje ACTH, np. rak płuc,
• Przewlekły stres,
• Nadczynność podwzgórza,
• Nadczynność tarczycy,
• Zakażenie o ciężkim przebiegu,
• Nadczynność tarczycy,
• Stosowanie określonych leków, szczególnie hormonalnych.

Skuteczne leczenie zbyt wysokich poziomów kortyzolu we krwi wymaga precyzyjnego ustalenia przyczyn tej nieprawidłowości. W zależności od źródła nadmiaru kortyzolu leczenie może obejmować leczenie operacyjne, stosowanie określonych leków lub radioterapię. Dokładne postępowanie lecznicze każdorazowo ustalane jest przez lekarza prowadzącego przypadek danego pacjenta.

Najczęstszą przyczyną niskich stężeń kortyzolu jest choroba Addisona, czyli pierwotna niedoczynność kory nadnerczy. Za rozwój tego schorzenia w większości przypadków odpowiada patologiczna reakcja autoimmunologiczna, choć do wystąpienia choroby Addisona może dojść także w przebiegu gruźlicy. Inne, rzadsze przyczyny obniżonego kortyzolu obejmują m.in. wrodzony przerost nadnerczy, niedoczynność podwzgórza oraz niedoczynność przysadki mózgowej.