Aspiryna (ASA) – stuletnia rezydentka apteczek domowych

Aspiryna na przeziębienie, aspiryna na ból głowy, aspiryna na kaca, aspiryna na serce – ten, jak widać, uniwersalny lek znajdziemy w każdej domowej apteczce. W aspirynę i jej generyczne odpowiedniki można się zaopatrzyć na stacjach benzynowych, w supermarketach i drogeriach.

Długa historia aspiryny krótko, czyli historia pigułki „w pigułce”

Aspiryna, chemicznie kwas acetylosalicylowy, ASA (ang. acetylsalicylic acid), syntetyczna pochodna kwasu salicylowego, jest lekiem, który jak penicylina wpłynął na oblicze współczesności. Nazwa „aspiryna”  stosowana jest kolokwialnie do wszystkich leków zawierających ASA będąc eponimem wywodzącym się od nazwy  „Aspirin”, zastrzeżonej  dla preparatu kwasu acetylosalicylowego opatentowanego i produkowanego w tabletkach  przez firmę Friedrich Bayer & Co od 1904 r. Oryginalna Aspiryna obecna jest nadal na polskim rynku i potocznie określana jako „aspiryna bajerowska”, choć w świetle powyższych faktów nazwa ta stanowi niewątpliwie przykład masła maślanego. Co wywindowało aspirynę na farmaceutyczny Olimp? Dwie rzeczy: spektrum działania łagodzącego powszechne dolegliwości i odwieczna historia: od naturalnego praprzodka – dostępnej na wyciągnięcie ręki, preparowanej w różny sposób kory wierzbowej po przemysłowy farmaceutyk –   bioaktywny składnik kory: kwas acetylosalicylowy, ASA. 

Chociaż jako ogólnie dostępny farmaceutyk aspiryna liczy sobie „dopiero” 120 lat, to znajomość jej roślinnych źródeł wyprzedza egipskie piramidy!  Kora wierzby bogata w  naturalne salicyny o właściwościach przeciwbólowych, przeciwzapalnych i przeciwgorączkowych, znana była Sumerom w IV tysiącleciu p.n.e., co uwieczniono na glinianych tabliczkach. Przeciwbólowe i przeciwgorączkowe działanie liści wierzby wykorzystywały późniejsze cywilizacje Asyryjczyków i Egipcjan. Około 1500-1300 r. p.n.e. ekstraktami wierzby Egipcjanie leczyli kolkę, dnę moczanową i ból ucha. W czasach Hipokratesa (IV w. p.n.e.)  ekstrakty z kory lub liści wierzby wykorzystywano ze względu na działanie przeciwzapalne. Pierwsze potwierdzone naukowo doniesienie o aktywności przeciwgorączkowej ASA pochodzi z 1763 i dotyczy leczenia malarii. W latach dwudziestych XIX w. wyekstrahowano bioaktywne składniki kory wierzby, w tym wspomnianą salicynę, silnie drażniącą układ pokarmowy, później kwas salicylowy. Kwas salicylowy zsyntetyzowano  w 1853 r., jednakże masowa produkcja salicylanów wiąże się z nazwiskami Friedricha Bayera i Williama Weskotta, ojców przemysłu farmaceutycznego, pierwotnie producentów barwników. Wolny od efektów ubocznych ASA zsyntetyzował w 1897 roku niemiecki chemik Felix Hoffmann. Pod rynkową, zastrzeżoną i wrosłą we współczesny kod cywilizacyjny nazwą „Aspiryna”, ASA w tabletkach, firmy Bayer stał się powszechnie dostępny w roku 1904. Litera A w nazwie aspiryny pochodzi od chlorku acetylu użytego do syntezy, spirin od nazwy rodzajowej rośliny Spiraea ulmaria, bogatego naturalnego źródła kwasu salicylowego.

Na co aspiryna? Zastosowania aspiryny –  wczoraj i dziś.

Aspirynę stosowano pierwotnie z powodu jej działania przeciwbólowego, przeciwgorączkowego i przeciwzapalnego. Furorę zrobiła podczas pandemii grypy, hiszpanki, w latach 1918-1919. Z upływem czasu preparaty Aspiryny doczekały się  odpowiedników w postaci preparatów prostych (w Polsce obecnie, m.in. Polopiryna, Polocard czy Acard) i postaci złożonych ze składnikami łagodzącymi niepożądane działanie ASA (np. polska Calcipiryna). Od lat siedemdziesiątych XX w. ASA włączono do leczenia i prewencji chorób sercowo-naczyniowych: zakrzepicy tętnic wieńcowych, dusznicy bolesnej, nawrotów zawałów serca; chorób naczyń i incydentów naczyniowo-mózgowych, gdyż regularnie zażywany hamuje powstawanie zakrzepów mogących zamykać światło naczyń krwionośnych. Wykazano działanie przeciwpłytkowe ASA, hamującego działanie tromboksanu oraz  korzyści podawania ASA w leczeniu pewnych nowotworów, chorób zapalnych (np. choroby Kawasaki, ostrej gorączki reumatycznej i zapalenia osierdzia), stanu przedrzucawkowego ciężarnych w III trymestrze ciąży, naczyniowych powikłań cukrzycy (zasklepianie naczyń włosowatych),  infekcji HIV, a ostatnio COVID-19. Udowodniono, że korzyści z prewencyjnego stosowania ASA w przypadku chorób układu sercowo-naczyniowego przewyższają związane z nim zagrożenia.

Czym jest aspiryna?

Aspiryna, szerzej ASA, należy do niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ), do których zaliczane są także m.in. ibuprofen, diklofenak, ketoprofen, meloksykam i naproksen, wszystkie wykazujące działanie przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i przeciwzapalne. Jedynie jednak ASA posiada zdolność hamowania agregacji płytek krwi. Ze względu na właściwości przeciwbólowe aspiryna (ASA) została uznana przez WHO za środek przydatny na pierwszym szczeblu przeciwbólowej drabiny analgetycznej w leczeniu lekkich i umiarkowanych bólów w chorobach onkologicznych.

Wchłanianie ASA zachodzi w żołądku, w górnym odcinku jelita cienkiego, a w przypadku rozgryzienia rozpoczyna się w śluzówce jamy ustnej. W przypadku tabletek niepowlekanych największe stężenie leku osiągane jest po 30–40 min., powlekanych (dojelitowych) po 3-4 godz. ASA wydalany jest głównie przez nerki w postaci niezmienionej oraz metabolitów. Działanie przeciwbólowe i przeciwgorączkowe ASA rozpoczyna się na ogół po  30 min.  od chwili zażycia, osiąga maksimum po 1–3 godzinach i utrzymuje się  przeciętnie przez 3–6 godzin.

Aspiryna a paracetamol

Istotne jest, że porównywalnie z aspiryną popularny przeciwgorączkowy i  przeciwbólowy  paracetamol nie należy do NLPZ ze względu na brak działania przeciwzapalnego.

Jak działa aspiryna?

Biochemicznie, ASA jest nieodwracalnym inhibitorem enzymu cyklooksygenzy. Zablokowanie przez ASA centrum katalitycznego jednego z wariantów cyklooksygenzy,  izoenzymu cyklooksygenazy 1 (COX-1), obecnej m.in.: w płytkach krwi, błonie śluzowej żołądka i nabłonku nerek, prowadzi do obniżenia syntezy tromboksanów wpływających na agregację płytek, co zdecydowało o przydatności aspiryny w profilaktyce zawału mięśnia sercowego i innych chorób układu krążenia. Ze względu na niezdolność płytek do regulacji poziomu COX-1, raz zablokowane przez ASA płytki pozostają nieaktywne do końca życia po około 7-10 dniach. Niemal całkowite ograniczenie aktywności COX-1 następuje przy dawkach 75–150 mg aspiryny  na dobę. Pamiętajmy, że Aspiryna, wbrew powszechnemu przekonaniu, nie zmniejsza gęstości krwi!

Inhibicja przez ASA innego wariantu cyklooksygenzy, izoenzymu COX-2, którego aktywność  wzrasta w ognisku zapalnym, hamuje syntezę prostaglandyn (a także prostacykliny i tromboksanów), tłumiąc stan zapalny, obrzęk i ból, wpływając także na obniżenie gorączki. Blokowanie przez ASA cyklooksygenazy wywołuje również efekty niepożądane w postaci osłabienia bariery ochronnej błony śluzowej przewodu pokarmowego i regulacji  przepływu krwi w nerkach.

Dawkowanie aspiryny (ASA)

Dla osiągnięcia efektu przeciwbólowego, przeciwzapalnego i przeciwgorączkowego aspiryna (i ogólnie preparaty ASA) stosowane są w dawkach 250-500 mg. Dorośli mogą zażyć jednorazowo 500 do 1000 mg ASA, czyli 1- 2 tabletki Aspiryny 500 mg, czy, przykładowo, 1-3 tabletki polopiryny 300 mg. Maksymalna dawka dobowa dla osoby dorosłej nie powinna przekraczać 4,0 g ASA.

Rekomendowana dawka kardiologiczna wywierająca efekt antyagregacyjny istotny dla obniżenia ryzyka incydentów sercowo-naczyniowych: zawału serca, udaru mózgu, ostrego niedokrwienia kończyn dolnych czy nagłej śmierci sercowej, wynosi od 75 do 150 mg ASA. Należy pamiętać, że stosowanie aspiryny „na serce” w zapobieganiu incydentom sercowo- naczyniowym, czyli tzw. terapia przeciwpłtykowa, zalecane jest osobom chorym, dla zmniejszenia ryzyka kolejnych epizodów (tzw. prewencja wtórna). Aktualne rekomendacje nie zalecają profilaktycznego stosowania dawek kardiologicznych ASA u osób zdrowych bez oceny indywidualnego ryzyka, która pozostaje domeną lekarza.

Aspiryna (ASA) – działania niepożądane

Jak wszystkie leki, ASA powoduje skutki uboczne. Efekty niepożądane występują z różną częstością u niektórych osób, a rozważając ich ryzyko należy uwzględniać korzyści płynące z terapii. Aspiryna może wywołać między innymi: uszkodzenie błony śluzowej żołądka, bóle brzucha i niestrawność; zapalenie wątroby; krwawienia lub krwotoki; przyspieszenie czynności serca; zawroty głowy; śródmiąższowe zapalenie nerek; astmę aspirynową; obrzęki. W celu ograniczenia wpływu ASA na błony śluzowe górnych odcinków przewodu pokarmowego i żołądka stosowane są preparaty rozpuszczające się w jelicie cienkim (tzw. dojelitowe) lub preparaty ASA łączone z substancjami osłaniającymi błonę śluzową żołądka, przykładowo węglanem wapnia (Calcypiryna) czy glicyną (Asprocol).

Aspiryna (ASA) – przeciwskazania dla stosowania

Przeciwwskazania dla ASA dotyczą m.in.

• osób z chorobą wrzodową dwunastnicy i żołądka – oprócz wspomnianego podrażnienia śluzówek ASA hamuje produkcję ochronnego śluzu;
• osób z ciężką niewydolnością wątroby lub nerek;
• ciężarnych, ze względu na ryzyko wad rozwojowych dziecka, obniżenie wagi urodzeniowej i powikłań okołoporodowych;
• dzieci do 12 roku życia ze względu ryzyko rzadkiego, w 50% śmiertelnego, zespołu Zespółu Reye’a (encefalopatii z obrzękiem mózgu i wątroby);
• kobiet karmiących piersią;
• osób o obniżonej krzepliwości krwi;
• osób chorujących na astmę (możliwość astmy aspirynowej);
• osób chorujących na cukrzycę (możliwość wzmocnienia działanie leków obniżających poziom glukozy we krwi, co prowadzi do niekontrolowanego spadku);
• osób chorujących na artretyzm, czyli  dnę moczanową (możliwość zwiększenia częstości napadów).

Aspiryna (ASA)  u kobiet w ciąży

Decyzja o stosowaniu  ASA w okresie ciąży i karmienia, analogicznie jak w przypadku innych leków, powinna być konsultowana z lekarzem. Ogólnie, w I i II trymestrze oraz u kobiet planujących ciążę decyzja lekarza wymaga rozważenia korzyści i ryzyka zarówno dla matki i jak i płodu. W III trymestrze ASA są przeciwskazane.

Bibliografia

Rezabakhsh A. i wsp.: Historical perspective of aspirin: A journey from discovery to clinical practice Ancient and modern history. J Cardiovasc Thorac Res. 2021, 13, 179–180.

Dr Tomasz Ochałek