Cukrzyca - objawy i przyczyny. Jak rozpoznać cukrzycę

W ostatnich dekadach na świecie i w Polsce obserwuje się stały wzrost przypadków cukrzycy, choroby niezakaźnej, którą jednakże ONZ określa mianem epidemii XXI wieku i ze względu na zachorowalność stawia w jednym rzędzie z chorobami układu krążenia i chorobami nowotworowymi. Sprawdź jakie są pierwsze objawy cukrzycy i jak rozpoznać cukrzycę.

Cukrzyca – dane ze świata

Należy podkreślić, że cukrzyca i choroby krążenia o podłożu miażdżycowym pozostają w ścisłym związku, mając szereg wspólnych tzw. czynników ryzyka. W 2010 roku, według szacunków Międzynarodowej Federacji ds. Cukrzycy – IDF (ang. International Diabetes Federation) liczba chorych na cukrzycę na świcie wynosiła ok. 300 milionów, w roku 2013 blisko 382 miliony, w 2019 roku, aż 463 miliony i szacuje się, że w 2045 roku ilość dorosłych osób chorujących na cukrzycę wzrośnie do 700 milionów.

Cukrzyca w liczbach w Polsce

Dane z Niebieskiej Księgi Cukrzycy Koalicji na Rzecz Walki z Cukrzycą, oparte na obliczeniach NFZ i badaniu NATPOL (Nadciśnienie Tętnicze w Polsce), wskazują, że w 2013 roku w Polsce z powodu rozpoznanej cukrzycy leczonych było ponad 2,3 miliona ludzi. W 2018 roku liczba zdiagnozowanych dorosłych chorych szacowana była na około 3 miliony. Według IDF, liczba zgonów z powodu cukrzycy i jej powikłań w Polsce w 2010 roku zbliżała się do 30 tysięcy, a liczba osób w stanie przedcukrzycowym dwukrotnie przekraczała liczę osób z cukrzycą rozpoznaną. Wg GUS liczba zgonów w wyniku cukrzycy, w przeliczeniu na 100 tys. ludności, wynosząca w 2010 roku 16,9 wzrosła w 2018 do 23,5, czyli o 39%. Zgodnie z raportem WHO (Światowej Organizacji Zdrowia) cukrzyca stanowi główną przyczynę ślepoty, niewydolności nerek, zawałów serca, udarów mózgu oraz amputacji kończyn dolnych. W 2016 roku cukrzyca była siódmą najczęściej występującą przyczyną zgonów na świecie (1,6 mln). W 2019 roku, według IDF, cukrzyca stanowiła przyczynę śmierci 4,2 miliona osób.

Cukrzyca – podstawowe informacje

Termin cukrzyca dotyczy chorób związanych z przemianą materii, charakteryzujących się przewlekłą hiperglikemią, czyli utrzymującym się nadmiernym stężeniem glukozy we krwi. Cukrzyca spowodowana jest brakiem lub nieprawidłowym działaniem insuliny, hormonu wydzielanego przez trzustkę, oddziałującego na większość komórek organizmu. Komórki wrażliwe na insulinę posiadają na powierzchni receptor dla insuliny. Receptor insulinowy jest z zasady obecny na komórkach mięśniowych, tkankach tłuszczowych i komórkach wątroby – hepatocytach. Związanie insuliny przez receptor uruchamia w komórce szereg reakcji pozwalających na wychwyt glukozy z krwi (tzw. insulinozależny), transport do wnętrza komórki i uruchomienie szeregu reakcji wpływających m.in. na syntezę białek, glikogenu, różnicowanie i podziały komórki itd. Tak więc insulina powoduje obniżenie stężenia glukozy w krwi, zwiększenie zapasu glikogenu w wątrobie i mięśniach oraz wzmożenie spalania glukozy. Tym samym insulina odpowiada w organizmie za procesy wzrostu i prawidłową dystrybucję związków przenoszących energię.

Cukrzyca – przyczyny i podział

Wyróżnia się kilka postaci cukrzycy (diabetes mellitus) różniących się przyczynami, tzw. etiopatogenezą.

• Cukrzyca typu 1 (cukrzyca młodocianych, IDDM (ang. insulin dependent diabetes mellitus) – spowodowana jest brakiem insuliny przy zachowanej wrażliwości tkanek na insulinę. Wynika ze zniszczenia przez procesy autoimmunizacyjne komórek wyspowych trzustki wytwarzających insulinę (autoimmunologiczna). Kliniczne objawy występują po zniszczeniu ok. 80% komórek. U ponad 90 % chorych stwierdza się autoprzeciwciała swoiste dla insuliny i/lub komórek wyspowych trzustki. Przeżycie chorego zależne jest od podawanej obcej insuliny. Do typu 1, poza cukrzycą autoimmunologiczną, zaliczana jest również cukrzyca idiopatyczna. Cukrzyca typu 1 ujawnia się u dzieci, młodzieży i osób poniżej 30 roku życia.
• Cukrzyca typu 2 (cukrzyca dorosłych, cukrzyca niezależna od insuliny, NIDDM (ang. non-insulin dependent diabetes mellitus) – spowodowana jest równoczesnym upośledzeniem wydzielania i funkcji insuliny. Dotyka na ogół dorosłych i poprzedzona jest utajonym stanem przedcukrzycowym, polegającym na insulinooporności, czyli obniżonej wrażliwości na insulinę komórek tłuszczowych i mięśniowych. Stan taki prowadzi do coraz dłuższej hiperglikemii i utrzymującego się podniesionego poziomu insuliny, mającego przywrócić prawidłowy poziom glukozy. Nadmierne zapotrzebowanie na insulinę w kolejnych fazach choroby przekracza zdolności wydzielnicze trzustki. Cukrzyca typu 2 to najczęstsza postać cukrzycy, stanowi około 80% przypadków. Uwarunkowania genetyczne mogą mieć wpływ na jej rozwój, ale główną rolę odgrywają czynniki środowiskowe.
• Hybrydywe postaci cukrzycy:
  • wolno rozwijająca się cukrzyca autoimmunologiczna u dorosłych (poprzednio LADA (akronim od ang. latent autoimmune diabetes of adults), którą uznawano za cukrzycę typu 1
  • cukrzyca typu 2 z tendencją do występowania ketozy
• Cukrzyca o znanej etiologii: defekty genetyczne komórek β trzustki (np. cukrzyca MODY (akronim od ang. maturity onset diabetes of the young) , utrwalona cukrzyca noworodkowa, cukrzyca mitochondrialna), defekty genetyczne działania insuliny, choroby zewnątrzwydzielniczej części trzustki, endokrynopatie, cukrzyca wywołana przez leki lub inne substancje, zakażenia i inne.
• Cukrzyca niesklasyfikowana (czasowe określenie w przypadku braku jednoznacznego rozpoznania)
• Cukrzyca ciążowa lub cukrzyca w ciąży, czyli hiperglikemia po raz pierwszy zauważona podczas ciąży – wynika ze zmian hormonalnych związanych z okresem ciąży, lecz następnie może przekształcić się w pełną cukrzycę.

Zdradliwość cukrzycy i stanu przedcukrzycowego polega na braku charakterystycznych objawów (przede wszystkim w cukrzycy typu 2). Choroba może zostać rozpoznana przypadkowo (np. w badaniach przesiewowych) już po kilku latach trwania, w momencie, gdy już poczynione przez hiperglikemię uszkodzenia oczu, serca, naczyń krwionośnych, nerwów i mózgu czy nerek są nieodwracalne.

Cukrzyca sprzyja rozwojowi miażdżycy, będącej przyczyną choroby niedokrwiennej serca, ostrego zawału mięśnia sercowego, udaru mózgu i choroby naczyń kończyn dolnych. Wspólnym czynnikiem ryzyka cukrzycy i miażdżycy jest otyłość, a zwłaszcza otyłość brzuszna. Przewlekłe powikłania sercowo – naczyniowe są główną przyczyną zgonów.

Czynniki ryzyka cukrzycy

• Wiek powyżej 45 lat
• Predyspozycje genetyczne (przypadki cukrzycy w rodzinie)
• Mała aktywność fizyczna
• Zbyt obfite odżywianie i dieta bogata w tłuszcze nasycone
• Alkohol, palenie tytoniu, stres
• Otyłość, zwłaszcza brzuszna (wisceralna)
• Nadciśnienie tętnicze (≥130/80 mmHg)
• Wysokie stężenia cholesterolu (LDL, VLDL) i trójglicerydów
• Nieprawidłowa glikemia na czczo lub nieprawidłowa tolerancja glukozy
• Zaburzenia hormonalne (testosteronu, kortyzolu)
• W przypadku cukrzycy ciężarnych masa urodzeniowa dziecka >4 kg.

Cukrzyca – objawy

• stałe uczucie pragnienia
• częste oddawanie moczu (wielomocz)
• utrata masy ciała
• ogólne osłabienie
• zwiększony apetyt, napady „wilczego” głodu
• senność
• stany zapalne genitaliów (pęknięcia, nadżerki w częściach zewnętrznych), swędzenie
• zmiany skórne (zakażenia skóry, owrzodzenia – stopa cukrzycowa, tzw. gruba skóra, rogowacenie, rumieniec cukrzycowy)
• skłonność do zakażeń układu moczowego
• cechy odwodnienia.

Cukrzyca typu 1 – objawy często pojawiają się gwałtownie.

Cukrzyca typu 2 – objawy pojawiają się znacznie rzadziej niż  w przypadku cukrzycy typu 1, a ponad 50% przypadków przebiega bezobjawowo.

Diagnostyka laboratoryjna zaburzeń gospodarki węglowodanowej: cukrzycy, stanu przedcukrzycowego oraz czynników ryzyka cukrzycy

• osoby powyżej 45 lat powinny wykonywać badania podstawowe w kierunku cukrzycy co 3 lata,
• osoby z grupy ryzyka bez względu na wiek – co roku.

Testy przesiewowe w krwi (nazewnictwo zgodne z ofertą Diagnostyki)

• Glukoza na czczo (oznaczenie w próbce pobranej 8-14 godzin po ostatnim posiłku), najpowszechniej stosowany test, który pozwala na rozróżnienie stężenia prawidłowego, nieprawidłowego lub cukrzycy.
• Test obciążenia glukozą, OGTT (ang. oral glucose tolerance test, doustny test tolerancji glukozy) wykazuje tolerancję glukozy prawidłową, nieprawidłową lub cukrzycę. OGTT  wykonuje się 8-14 godzin po ostatnim posiłku, u pacjenta wypoczętego, po 3 dniach przestrzegania zwykłej diety o normalnej zawartości węglowodanów.

Cukrzyca – badania i testy stosowane w szczegółowej diagnostyce i monitorowaniu leczenia:

• Pomiar HbA1c – hemoglobiny glikowanej: HbA1c stanowi retrospektywny wskaźnik glikemii – stężenie HbA1c odzwierciedla stężenie glukozy w okresie poprzedzających 3 miesięcy; stężenie HbA1c określa również ryzyko rozwoju przewlekłych powikłań cukrzycy.
• Pomiar fruktozaminy: rzadko oznaczane, ma zastosowanie podobne do oznaczenia HbA1c, wykonywany w przypadku problemów z oznaczeniem HbA1c u ciężarnych chorych na cukrzycę, u chorych z niestabilnym przebiegiem cukrzycy,
• Oznaczanie autoprzeciwciał przeciwwyspowych, które służy do potwierdzenia autoimmunologicznej etiologii cukrzycy:
  • Oznaczanie przeciwciał anty-GAD: autoprzeciwciał przeciw dekarboksylazie kwasu glutaminowego.
  • Oznaczanie przeciwciał anty-IA2: autoprzeciwciał swoistych w stosunku do fosfatazy tyrozynowej, wykrywanych w późnej fazie okresu przedklinicznego cukrzycy typu 1 i LADA.
  • Oznaczanie przeciwciał przeciwko różnym antygenom cytoplazmatycznym komórek β- coraz rzadziej oznaczane.
  • Oznaczanie przeciwciał przeciwko insulinie endogennej (IAA)
  • Oznaczanie przeciwciał przeciwcynkowych
• Pomiar insuliny: ocena wytwarzania insuliny. Musi być interpretowany łącznie z poziomem glukozy we krwi. Zlecany dla oceny ryzyka miażdżycy, chorób niedokrwiennych serca i nadciśnienia.
• Pomiar peptydu C: stężenie peptydu C odzwierciedla ilość wytwarzanej w organizmie insuliny, jest przydatny w diagnozowaniu i leczeniu chorych z nieprawidłowym poziomem insuliny i cukrzycą typu LADA. Jest zmniejszone lub nieoznaczane w cukrzycy typu 1, a zwiększone w początkowej fazie cukrzycy typu 2.
• Stężenie ciał ketonowych w moczu: przydatne w wykrywaniu cukrzycy i monitorowaniu leczenia (zwłaszcza cukrzycy typu 1).
• Ocena stopnia nasilenia albuminurii: pomiar w moczu śladowych ilości albuminy, stanowiących pierwszy sygnał uszkodzenia nerek w przebiegu cukrzycy.
• Profil lipidowy (lipidogram): u chorych na cukrzycę służy do monitorowania leczenia; jest pomocny w ocenie ryzyka wystąpienia powikłań w postaci zawału serca, udaru mózgu i miażdżycy. Nieprawidłowy lipidogram należy do czynników ryzyka cukrzycy.
• Test z glukagonem służący do oceny rezerwy wydzielniczej komórek β trzustki, rzadko stosowany w praktyce.