Chemioterapia prewencyjna – na czym polega?

Zgodnie ze słowami ojca współczesnej chemioterapii Dr Sidneya Farbera „Postęp w leczeniu nowotworów polega nie tylko na walce z widocznym przeciwnikiem, ale także na eliminacji tego, co ukryte.” Chemioterapia prewencyjna lub zapobiegawcza, w medycznej literaturze określana jako chemioterapia adiuwantowa, jest strategią leczenia onkologicznego, której celem jest minimalizowanie ryzyka nawrotu nowotworu po pierwotnym leczeniu, takim jak operacja usunięcia nowotworu i (w określonych przypadkach) węzłów chłonnych lub radioterapia onkologiczna, czyli leczenie promieniowaniem jonizującym. Historia chemioterapii adiuwantowej, czyli prewencyjnej sięga lat 50. XX wieku, kiedy zaczęto to rozważać zastosowanie leków cytostatycznych nie tylko w celu leczenia zaawansowanej choroby, ale także jako formę profilaktyki.

W odróżnieniu od chemioterapii stosowanej w celu zniszczenia istniejących komórek nowotworowych, chemioterapia prewencyjna ma za zadanie eliminować mikroprzerzuty, które mogą nie być wykrywalne w badaniach obrazowych, a które mogą prowadzić do wznowy choroby nowotworowej w przyszłości.

Chemioterapia prewencyjna – co to jest?

Chemioterapia prewencyjna, to podawanie leków cytostatycznych po zakończeniu leczenia pierwotnego. Jej głównym celem jest:

• Redukcja ryzyka nawrotu nowotworu przez niszczenie pozostałych komórek nowotworowych, które mogły przetrwać leczenie pierwotne.
• Zwiększenie szans na długoterminowe przeżycie pacjenta.
• Poprawa jakości życia poprzez zmniejszenie ryzyka rozwoju przerzutów.

Leki stosowane w chemioterapii prewencyjnej są dobierane na podstawie typu nowotworu, jego stadium oraz indywidualnych cech pacjenta, takich jak wiek, stan zdrowia ogólnego oraz profil genetyczny (np. obecność mutacji w genach BRCA1/BRCA2).

Chemioterapia prewencyjna – kiedy się stosuje?

Chemioterapia prewencyjna jest stosowana w przypadku:

• Nowotworów o wysokim ryzyku nawrotu: może być zastosowana na przykład w przypadku raka piersi w stadium II i III, raka jelita grubego w stadium III, raka płuca drobnokomórkowego oraz nowotworów jąder.
• Obecności czynników ryzyka: takich jak wielkość guza, liczba zajętych węzłów chłonnych czy obecność markerów biologicznych wskazujących na agresywny przebieg choroby.
• Nowotworów podatnych na mikroprzerzuty: u pacjentów z rozpoznaniami nowotworów, u których istnieje wysokie prawdopodobieństwo obecności ukrytych komórek nowotworowych w organizmie.
• Po operacji radykalnej: gdy istnieje podejrzenie, że część komórek nowotworowych mogła przetrwać w miejscach odległych od pierwotnego guza.

Chemioterapia prewencyjna – skuteczność

Skuteczność chemioterapii prewencyjnej jest wieloczynnikowa i mają na nią wpływ: rodzaj nowotworu, stopień jego zaawansowania oraz rodzaj stosowane chemioterapii. W wielu przypadkach wykazano, że chemioterapia prewencyjna znacząco redukuje ryzyko nawrotu choroby i wydłuża czas przeżycia pacjentów.

Przykłady skuteczności:

• Rak piersi: u pacjentek z rakiem piersi HER2-dodatnim, co oznacza, że komórki nowotworowe mają nadekspresję (nadmierną ilość) receptora ludzkiego naskórkowego czynnika wzrostu 2 (HER2). HER2 to receptor (białko), który wspomaga wzrost komórek, ale jego nadmiar może prowadzić do agresywniejszego rozwoju raka. Zastosowanie chemioterapii prewencyjnej u takich pacjentek w połączeniu z terapią celowaną (np. trastuzumabem) może zmniejszać ryzyko nawrotu nawet o 50%.
• Rak jelita grubego: u pacjentów po resekcji guza jelita grubego w stadium III chemioterapia adiuwantowa zmniejsza ryzyko nawrotu o około 30%.
• Rak jajnika: w przypadku raka jajnika chemioterapia prewencyjna wydłuża czas wolny od progresji choroby o kilka miesięcy.

Chemioterapia prewencyjna – przeciwwskazania

Mimo wielu korzyści nie wszyscy pacjenci mogą być kandydatami do chemioterapii prewencyjnej. Przeciwwskazania obejmują:

• Stan zdrowia pacjenta: pacjenci w złym stanie ogólnym, z niską rezerwą szpiku kostnego, ciężką niewydolnością nerek lub wątroby mogą nie tolerować toksyczności chemioterapii i nie odniosą z niej korzyści.
• Brak korzyści klinicznych w badaniach: w przypadkach nowotworów o bardzo niskim ryzyku nawrotu lub gdy ryzyko toksyczności przewyższa potencjalne korzyści.
• Wiek pacjenta: u osób starszych z wieloma chorobami współistniejącymi ryzyko powikłań może być większe niż korzyści z leczenia.
• Choroby współistniejące: choroby serca, płuc lub układu nerwowego mogą zwiększać ryzyko powikłań związanych z chemioterapią i wykluczają jej włączenie.

Długoterminowe skutki uboczne chemioterapii prewencyjnej

Chemioterapia prewencyjna, choć skuteczna, niesie ze sobą ryzyko długoterminowych skutków ubocznych. Najczęściej występujące to:

• Uszkodzenie szpiku kostnego: może prowadzić do trwałej niedokrwistości, leukopenii lub małopłytkowości.
• Neuropatia obwodowa: często związana z lekami takimi jak taksany (np. paklitaksel).
• Ryzyko wtórnych nowotworów: stosowanie niektórych leków cytostatycznych, może zwiększać ryzyko białaczki wtórnej.
• Zaburzenia płodności: u młodszych pacjentów chemioterapia prewencyjna może powodować trwałą niepłodność.
• Problemy kardiologiczne: niektóre chemioterapeutyki mogą prowadzić do uszkodzenia serca.

Chemioterapia prewencyjna w innych chorobach niż nowotwory

Choć termin „chemioterapia” odnosi się przede wszystkim do leczenia nowotworów, jego zasady działania i pewne leki wykorzystywane są również w terapii innych chorób, takich jak schorzenia autoimmunologiczne. W przypadkach takich jak toczeń rumieniowaty układowy, reumatoidalne zapalenie stawów czy zapalenie naczyń stosuje się leki immunosupresyjne, które mogą przypominać mechanizmy działania chemioterapii przeciwnowotworowej, choć ich cel i sposób wykorzystania są inne.

W takich chorobach chemioterapia prewencyjna koncentruje się na hamowaniu nadmiernej aktywności układu immunologicznego, ograniczaniu stanu zapalnego i zapobieganiu uszkodzeniom narządów. Leki takie jak metotreksat, cyklofosfamid czy azatiopryna, choć stosowane również w onkologii, w terapii autoimmunologicznej są używane w mniejszych dawkach i w innym celu – nie eliminacji komórek nowotworowych, lecz modulacji nieprawidłowej odpowiedzi immunologicznej organizmu.

Warto zaznaczyć, że w tych przypadkach celem terapii jest ochrona tkanek przed uszkodzeniem wynikającym z nadreaktywności układu odpornościowego, a nie niszczenie komórek, jak ma to miejsce w leczeniu nowotworów.

Chemioterapia prewencyjna odgrywa kluczową rolę w leczeniu nowotworów, oferując pacjentom szansę na dłuższe życie bez nawrotu choroby nowotworowej. Dzięki eliminacji niewidocznych dla oka i badań diagnostycznych mikroprzerzutów może znacząco zmniejszyć ryzyko nawrotu choroby. Jednak decyzja o jej zastosowaniu wymaga indywidualnego podejścia, uwzględniającego zarówno potencjalne korzyści, jak i ryzyko działań niepożądanych. Pomimo postępów w medycynie chemioterapia prewencyjna wciąż pozostaje wyzwaniem, zwłaszcza w kontekście długoterminowych skutków ubocznych. Należy pamiętać, że każdy przypadek jest unikalny, a jego leczenie jest dobierane przez zespół leczący zgodnie z aktualną wiedzą i możliwościami. 

Podsumowanie – FAQ

1. Czy chemioterapia prewencyjna może być skuteczna w zapobieganiu nawrotom nowotworów, nawet u pacjentów, którzy już przeszli leczenie?

Tak, chemioterapia prewencyjna znacząco redukuje ryzyko nawrotu choroby, szczególnie w przypadku nowotworów o wysokim ryzyku mikroprzerzutów.

2. Jakie czynniki decydują o tym, czy pacjent będzie kandydatem do chemioterapii prewencyjnej, szczególnie w kontekście nowotworów o niskim ryzyku nawrotu?

Decyzja opiera się na czynnikach takich jak wiek pacjenta, stan zdrowia, obecność markerów prognostycznych oraz ryzyko toksyczności leczenia.

3. Jakie długoterminowe efekty uboczne mogą wynikać z chemioterapii prewencyjnej, szczególnie u pacjentów bez widocznych oznak choroby?

Długoterminowe efekty uboczne obejmują uszkodzenie szpiku kostnego, neuropatię, ryzyko wtórnych nowotworów, problemy kardiologiczne oraz zaburzenia płodności.

4. Czy chemioterapia prewencyjna ma zastosowanie tylko w leczeniu nowotworów, czy również w przypadku innych chorób, takich jak choroby serca?

Chemioterapia prewencyjna jest stosowana głównie w onkologii i nie znajduje zastosowania w leczeniu chorób serca.

Lek. med. Katarzyna Lizak