Dieta cukrzycowa - co wolno, a co nie?

Cukrzyca to choroba, w której poziom glukozy we krwi (glikemii) lub potocznie cukru we krwi jest przewlekle zbyt wysoki. Glukoza natomiast pochodzi z pokarmów, które dostarczane są przez nas do organizmu. W regulację cukru we krwi włączona jest insulina (wytwarzana przez trzustkę), która jest hormonem pomagającym glukozie dostać się do komórek, aby mogły przetworzyć ją na energię. W zaburzeniach gospodarki węglowodanowej poziom glukozy we krwi jest niewyregulowany. Dochodzi do utrzymywania wysokich poziomów glukozy, która nie jest prawidłowo przetwarzana i pozostaje w krwioobiegu, a to z kolei prowadzi do powstawania nieprawidłowości w różnych narządach i rozwoju powikłań. Jak powinna wyglądać dieta dla cukrzyka, czy są jakieś konkretne zalecenia żywieniowe?

Cukrzyca – rodzaje

Cukrzyca zwiększa ryzyko chorób serca i udaru mózgu jak również miażdżycy, szczególnie jeśli przebiega z otyłością i u ludzi palących papierosy. Dzieli się na dwa główne podtypy:

• cukrzyca typu 1 – w przypadku cukrzycy typu 1 organizm nie wytwarza insuliny, ponieważ komórki trzustki są atakowane przez własny układ immunologiczny i niszczone. Jest to ciężki podtyp ze zjawiskiem autoagresji, najczęściej dotyka osoby młode.
• cukrzyca typu 2 – w przypadku cukrzycy typu 2, bardziej powszechnego typu, organizm nie wytwarza lub nie wykorzystuje dobrze insuliny. Bez wystarczającej ilości insuliny glukoza pozostaje we krwi i nie jest prawidłowo przetwarzana przez komórki. Inny objaw to insulinooporność, która występuje głównie u ludzi dorosłych oraz z otyłością. Receptory insulinowe występujące na komórkach przestają być wrażliwe na krążącą insulinę i nie mogą przetworzyć glukozy.

Zaburzenie gospodarki węlowodanowej i wahania poziomu glukozy we krwi określa się również jako stan przedcukrzycowy. Oznacza to, że poziom cukru we krwi jest wyższy niż normalnie, ale nie na tyle wysoki, aby można go było nazwać cukrzycą. Stan przedcukrzycowy zwiększa ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 2.

Z czasem zbyt duże stężenie glukozy we krwi może spowodować poważne problemy. Może uszkodzić oczy (retinopatia cukrzycowa), nerki (nefropatia cukrzycowa) i nerwy (neuropatia cukrzycowa). Cukrzyca może również powodować choroby serca, udar mózgu, a nawet konieczność amputacji kończyny. Kobiety w ciąży mogą również zachorować na cukrzycę, zwaną cukrzycą ciążową.

Gospodarka węglowodanami

Dieta odgrywa ważną rolę w leczeniu cukrzycy. Spożywanie określonych pokarmów we właściwym czasie ma kluczowe znaczenie dla utrzymania dopuszczalnych wartości glukozy we krwi. Wiedza na temat co jeść, kiedy jeść i w jakich ilościach jest kluczowa w leczeniu cukrzycy i pomaga monitorować poziom glukozy we krwi oraz utrzymywać go w granicach normy.

Węglowodany można podzielić na proste (glukoza, galaktoza, fruktoza) i złożone (skrobia, laktoza oraz pektyny i celuloza – składniki błonnika). Węglowodany złożone uznawane są za zdrowsze. Cukry proste zazwyczaj bardzo szybko podnoszą poziom glikemii we krwi, ponieważ są łatwo trawione i od razu trafiają do krwioobiegu. Węglowodany złożone natomiast trawią się wolniej ze względu na czas potrzebny do rozłożenia cząsteczek do formy prostej. Do określenia produktów, które szybko bądź wolno podnoszą glikemię we krwi stosowany jest termin indeks glikemiczny.

Indeks glikemiczny, w skrócie IG jest miarą wzrostu poziomu cukru we krwi po spożyciu określonej żywności. Termin ten dotyczy także całych produktów (np. chleb o niskiej zawartości IG), posiłków jak również owoców i warzyw. Produkty można podzielić na trzy kategorie: o wysokim IG, średnim IG i niskim IG. Produkty o wysokim IG są łatwo trawione przez organizm i szybko podnoszą cukier we krwi. Dlatego osoby z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej oraz cukrzycy powinni tak komponować dietę, aby unikać produktów o wysokiej zawartości IG.

Warto też wspomnieć o IG owoców, ponieważ generalnie uznajemy te produkty za zdrowe i potrzebne w naszej diecie – i słusznie. Jednak osoby z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej powinny uważać jakie owoce wprowadzają do swojej diety, ponieważ część z nich posiada wysoki IG, ze względu na zawartość fruktozy, która jest cukrem prostym. Dla cukrzyków będą właściwe te mniej dojrzałe niż bardzo dojrzałe owoce. Wpływ na indeks glikemiczny ma także poddawanie owoców obróbce termicznej. Produkty przetworzone mają wyższy indeks glikemiczny niż surowe.

Dieta cukrzycowa – co jeść?

Cukrzyca nie oznacza całkowitej rezygnacji z jedzenia, które lubisz. Kluczem do stworzenia prawidłowego jadłospisu dla cukrzyka jest edukacja i spożywanie różnorodnej, zdrowej żywności ze wszystkich grup, w ilościach określonych w planie posiłków i o stałych porach. Podobnie plan diety wygląda w diecie wątrobowo-cukrzycowej, w której dodatkowo należy zadbać o zmniejszoną podaż tłuszczów zwierzęcych. Spożywanie posiłków o stałych porach pomaga lepiej wykorzystać insulinę wytwarzaną przez organizm lub dostarczaną przez leki. Poniżej przedstawione zostały grupy produktów wskazane oraz przeciwskazane w diecie cukrzycowej.

Produkty wskazane w jadłospisie dla cukrzyka to:

• warzywa: brokuły, kalafior, cukinia, papryka (najlepiej zielona),pietruszka, por, soczewica, rzepa, rzodkiewka, pomidory, ogórki, bakłażan, sałata, czosnek, fasola biała i czerwona, fasolka szparagowa, szpinak;
• owoce (w zaplanowanych ilościach) pomarańcze, grejpfruty Spożywane we właściwym odstępie od leków), jagody, jabłka (surowe), truskawki, maliny, jeżyny, porzeczki;
• zboża i kasze: produkty pełnoziarniste takie jak chleb żytni czy z pełnego ziarna, chleb graham, makarony pełnoziarniste, płatki owsiane np. górskie, ryż brązowy, kasza bulgur, gryczana, jęczmienna;
• białko:w postaci chudego mięsa takiego jak kurczak lub indyk bez skóry, jajka;
• ryby: makrela, dorsz, tuńczyk i sardynki są bogate w kwasy tłuszczowe omega-3, kwasy te mogą zapobiegać chorobom serca;
• nabiał: beztłuszczowy lub o niskiej zawartości tłuszczu, mleko lub mleko bez laktozy, jogurty naturalne, kefiry, sery, skyry naturalne;
• dobre tłuszcze: olej rzepakowy tłoczony na zimno nierafinowany, oliwa z oliwek, orzechy i nasiona, awokado;
• błonnik: ma ogromne zalety dla naszych jelit i powoduje zmniejszenie wchłaniania węglowodanów, najważniejszą funkcją błonnika u osób chorujących na cukrzycę jest zapobieganie wahaniom stężenia glukozy we krwi, opóźnia on bowiem przyswajanie węglowodanów ze spożywanego posiłku;
• napoje: woda (z miętą, limonką, liściem melisy), woda z cytryną, czarna kawa, czarna herbata, sporadycznie napoje bezcukrowe

Produkty przeciwskazane w jadłospisie dla cukrzyka to:

• słodycze, cukier, miód, ciasta, ciastka, czekolady mleczne i lody;
• dżemy, powidła, konfitury z cukrem;
• wszystkie fast foody jak pizza, frytki, hamburgery, hot-dogi, zapiekanki itp.;
• mięso takie jak wołowina, wieprzowina, kiełbasa (tłusta), boczek, bekon, słonina;
• produkty piekarnicze takie jak chleb pszenny, bułki pszenne, pączki, drożdżówki, kajzerki, suchary;
• owoce o wysokim IG takie jak banany, mango, winogrona (również rodzynki), daktyle gruszki, borówki, melon, arbuz;
• masła, śmietany, tłuszcz, smalec lub margaryna;
• alkohole;
• oleje kokosowy czy palmowy.

Dieta cukrzycowa w ciąży

Cukrzyca ciążowa może rozwinąć się z wielu powodów min. zaburzeń hormonalnych, wcześniejszych zaburzeń gospodarki węglowodanowej czy otyłości u kobiety ciężarnej. Test obciążenia glukozą OGTT (inaczej krzywa cukrowa) jest rutynowym badaniem wykonywanym u kobiet w ciąży pomiędzy 24, a 28 tygodniem ciąży. Nieleczona cukrzyca może prowadzić do szeregu powikłań u dziecka takich jak wysoka masa urodzeniowa, wady serca, wady centralnego układu nerwowego, powikłania poporodowe – zaburzenia oddychania czy infekcje.

Dieta cukrzycowa w ciąży nie różni się zasadniczo od standardowej diety cukrzycowej. Ryzyko cukrzycy ciążowej można zmniejszyć stosując zdrową zbilansowaną dietę i utrzymując prawidłową wagę. Wiele kobiet jest w stanie leczyć cukrzycę ciążową, przestrzegając planu posiłków. W rzeczywistości jest to pierwsza metoda leczenia, którą zaleci lekarz, aby utrzymać poziom glukozy pod kontrolą. Około 15% kobiet z cukrzycą ciążową będzie musiało przyjmować insulinę. Dodatkowo, dla każdej kobiety w ciąży powinna zostać włączona suplementacja: kwasu foliowego, wapnia i witaminy D oraz żelaza (gdy wystąpi niedokrwistość).

Przykładowy jadłospis dla cukrzyka

Plan zdrowego odżywiania to najlepszy sposób na kontrolowanie poziomu cukru we krwi i zapobieganie powikłaniom cukrzycy. Oprócz kontrolowania cukrzycy, zdrowa dieta oferuje również inne korzyści dla naszego zdrowia, sylwetki i samopoczucia. Jeśli nie potrafimy skomponować zbilansowanej diety sami, należy skorzystać z pomocy dietetyka klinicznego, który jest specjalistą ochrony zdrowia i zajmuje się leczeniem żywieniowym. Poniżej przedstawiono przykładowy jadłospis zbilansowanego posiłku.

Dieta cukrzycowa – jadłospis

Autor: Dr n.med. Iwona Chromik

Bibliografia:

1. Czynniki wpływające na wartość indeksu glikemicznego oraz jego zastosowanie w leczeniu dietetycznym cukrzycy. Ostrowska J., Jeznach-Steinhagen A. Forum Medycyny Rodzinnej, 2016, tom 10, nr 2, 84 -90
2. Zalecenia dietetyczne i zachowania żywieniowe u osób z cukrzycą typu 1 — czy mają wpływ na kontrolę metaboliczną? Juruć A., Pisarczyk-Wiza D., Wierusz-Wysocka B. Diabetologia Kliniczna 2014, tom 3, nr 1, 22–30
3. Low-Glycemic Index Diets as an Intervention in Metabolic Diseases: A Systematic Review and Meta-Analysis. Ni C, Jia Q, Ding G, Wu X, Yang M. Nutrients. 2022 Jan 12;14(2):307.
4. Nutrition in Patients with Type 2 Diabetes: Present Knowledge and Remaining Challenges. Petroni ML, Brodosi L, Marchignoli F, Sasdelli AS, Caraceni P, Marchesini G, Ravaioli F. Nutrients. 2021 Aug 10;13(8):2748.
5. The effects of popular diets on type 2 diabetes management. Chester B, Babu JR, Greene MW, Geetha T. Diabetes Metab Res Rev. 2019 Nov;35(8):e3188.
6. Dietary carbohydrates in diabetes. Vessby, Bengt. The American journal of clinical nutrition 59.3 (1994): 742S-746S.
7. Diet and risk of type II diabetes: the role of types of fat and carbohydrate. Hu, Frank B., R. M. Van Dam, and Simin Liu. Diabetologia 44 (2001): 805-817.
8. Diet in pregnancy—more than food. Danielewicz H. et al. European journal of pediatrics 176 (2017): 1573-1579.