Dieta przy biegunce – co należy wykluczyć z diety?

Biegunka to dolegliwość, która może pojawić się nagle lub utrzymywać się przez dłuższy czas, znacząco wpływając na codzienne funkcjonowanie. Choć najczęściej kojarzy się ją z zakażeniem przewodu pokarmowego, jej przyczyny bywają znacznie bardziej złożone – od nietolerancji pokarmowych, przez choroby zapalne jelit, po działania niepożądane leków. Odpowiednie postępowanie żywieniowe odgrywa kluczową rolę w łagodzeniu objawów i wspieraniu procesu zdrowienia. W tym wpisie podpowiemy, co jeść, a co należy wykluczyć z diety podczas biegunki. 

Czym jest biegunka?

Biegunka to stan, w którym dochodzi do zwiększonej częstotliwości wypróżnień (trzy lub więcej razy na dobę) oraz zmiany konsystencji stolca – staje się on półpłynny, wodnisty lub całkowicie płynny. W kale mogą również występować różne domieszki, takie jak krew, śluz czy niestrawione resztki pokarmu. Prawidłowa częstość wypróżnień u zdrowych osób może się wahać od jednego razu na trzy dni do trzech razy dziennie.

Wyróżnia się trzy mechanizmy powstawania biegunki:

• biegunka osmotyczna – spowodowana obecnością niewchłoniętych substancji, które zatrzymują wodę w jelitach;
• biegunka wydzielnicza – związana z nadmiernym wydzielaniem elektrolitów i wody do światła jelita;
• biegunka zapalna – wynikająca z uszkodzenia nabłonka jelitowego.

Często u jednej osoby współistnieje kilka z wymienionych mechanizmów.

Przyczyny biegunki

Wbrew pozorom przewlekła biegunka może stanowić poważne wyzwanie diagnostyczne. Lista jej potencjalnych przyczyn jest szeroka i obejmuje zarówno zmiany organiczne (np. stany zapalne jelit), jak i czynnościowe (np. zespół jelita drażliwego). Dokładne ustalenie źródła problemu jest możliwe dzięki szczegółowemu wywiadowi lekarskiemu oraz badaniu fizykalnemu. Szczególnie istotne jest uzyskanie informacji na temat czasu trwania objawów, częstotliwości wypróżnień, ewentualnego wybudzania ze snu z powodu dolegliwości, obecności nieprawidłowych domieszek w kale oraz innych towarzyszących symptomów. Znaczenie ma również wiek pacjenta, ponieważ niektóre schorzenia występują z różną częstością w zależności od grupy wiekowej.

Podstawowy podział biegunek ze względu na czas trwania obejmuje:

• biegunkę ostrą – trwającą krócej niż 14 dni (najczęściej o podłożu infekcyjnym),
• biegunkę przetrwałą – utrzymującą się od 14 do 29 dni,
• biegunkę przewlekłą – trwającą powyżej 30 dni.

Wśród możliwych przyczyn przewlekłej biegunki wymienia się:

• infekcje wirusowe, bakteryjne lub pasożytnicze,
• działania niepożądane leków (zwłaszcza antybiotyków),
• nadwrażliwości pokarmowe IgG-zależne,
• alergie pokarmowe IgE-zależne,
• zaburzenia enzymatyczne (np. niedobór laktazy),
• choroby zapalne jelit (choroba Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego),
• zaburzenia czynnościowe jelit (zespół jelita drażliwego),
• nowotwory i leczenie onkologiczne,
• choroby trzustki, wątroby lub tarczycy,
• nadużywanie leków przeczyszczających.

Jak ustalić przyczynę biegunki?

Aby skutecznie ustalić przyczynę biegunki – zwłaszcza gdy ma ona charakter przewlekły – niezbędna jest odpowiednia diagnostyka. Kluczową rolę odgrywa szczegółowy wywiad lekarski. Często już rozmowa z pacjentem pozwala lekarzowi wysunąć wstępne podejrzenia, na przykład dotyczące biegunki czynnościowej, polekowej lub związanej z alergiami pokarmowymi.

Następnie stosuje się różne metody diagnostyczne, takie jak:

• badania laboratoryjne, w tym morfologia krwi, parametry stanu zapalnego oraz jonogram;
• testy serologiczne wykrywające przeciwciała, które mogą wskazywać na celiakię lub choroby zapalne jelit;
• badania mikrobiologiczne, mikologiczne i parazytologiczne kału, które pomagają wykryć zakażenia pasożytnicze, grzybicze lub bakteryjne;
• badanie ogólne kału, na przykład ocena dobowej utraty tłuszczu, która może sugerować choroby trzustki lub zespoły złego wchłaniania.

W bardziej złożonych lub trudnych przypadkach diagnostycznych wykonuje się także badania endoskopowe (kolonoskopia, gastroskopia) połączone z oceną mikroskopową pobranych wycinków.

Dieta a przyczyny biegunki

Nie każda biegunka jest związana z infekcją wirusową czy zatruciem pokarmowym. Coraz częściej jej przyczyn należy szukać w nietolerancjach i nadwrażliwościach pokarmowych, które mogą wywoływać lub nasilać dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. W takich przypadkach spożycie konkretnego produktu – nawet w niewielkiej ilości – może wywołać gwałtowną reakcję jelit, objawiającą się między innymi biegunką, wzdęciami, bólem brzucha czy uczuciem przelewania.

Jedną z częstszych przyczyn przewlekłej biegunki jest nietolerancja laktozy, czyli cukru mlecznego. Osoby z niedoborem enzymu laktazy nie trawią laktozy prawidłowo, przez co trafia ona niestrawiona do jelita grubego, gdzie ulega fermentacji i wywołuje szereg objawów, w tym właśnie biegunkę.

W przypadku nawracających lub utrzymujących się dolegliwości warto rozważyć możliwość występowania nadwrażliwości pokarmowej IgG-zależnej, która może objawiać się nie tylko przewlekłymi biegunkami, ale także zmęczeniem, migrenami czy zmianami skórnymi. W odróżnieniu od alergii IgE-zależnej (np. wstrząs anafilaktyczny po spożyciu orzeszków), reakcje IgG-zależne mają charakter opóźniony – objawy mogą pojawić się nawet po kilkunastu godzinach lub kilku dniach od spożycia danego produktu, co utrudnia samodzielne ustalenie przyczyny.

W takich sytuacjach pomocna może być diagnostyka laboratoryjna, na przykład za pomocą testu myfoodprofile, który umożliwia ocenę reakcji organizmu na spożycie nawet 216 produktów na podstawie jednej próbki krwi. Dzięki temu można uzyskać dokładne informacje o produktach mogących wywoływać przewlekłe dolegliwości jelitowe. Każdy pacjent wraz z wynikiem badania otrzymuje spersonalizowany przewodnik dietetyczny, który ułatwia świadome i bezpieczne wprowadzenie diety eliminacyjnej. Odpowiednio dobrana dieta może znacząco złagodzić objawy ze strony układu pokarmowego, poprawić komfort życia oraz zmniejszyć ryzyko dalszych problemów jelitowych.

Biegunka a nawodnienie – co pić?

Podczas biegunki kluczowe jest odpowiednie nawodnienie organizmu oraz utrzymanie prawidłowego poziomu elektrolitów, takich jak sód i potas. Dlatego warto sięgać przede wszystkim po:

• doustne płyny nawadniające dostępne w aptekach, które zawierają odpowiednio dobrane proporcje soli mineralnych i glukozy, wspomagające wchłanianie wody w jelitach,
• wodę niegazowaną.

Należy unikać napojów gazowanych, słodzonych, soków owocowych oraz napojów energetycznych, które mogą nasilać biegunkę. Płyny powinno się podawać regularnie, w niewielkich ilościach, by zmniejszyć ryzyko odwodnienia i nie obciążać przewodu pokarmowego.

Dieta przy biegunce – co jeść?

Podczas biegunki niezwykle istotne jest odciążenie przewodu pokarmowego oraz wsparcie organizmu w regeneracji. Kluczowe znaczenie ma lekkostrawna dieta, spożywana regularnie i w sprzyjających warunkach.

Zaleca się:

• spożywanie 5–6 małych posiłków dziennie, co 2–3 godziny,
• dokładne przeżuwanie pokarmu i jedzenie w spokojnej atmosferze,
• potrawy gotowane w wodzie lub na parze, duszone bez tłuszczu oraz pieczone w folii,
• serwowanie dań o umiarkowanej temperaturze – ani gorących, ani zimnych,
• wybór produktów o działaniu zapierającym, takich jak:
  • biały ryż, kasza manna, czerstwe pieczywo, sucharki,
  • gotowana marchew, puree z jabłek, galaretki, kisiele,
  • niedojrzałe banany, czarne jagody, jajka na twardo,
• mleko bez laktozy lub napoje roślinne (np. owsiane, sojowe, kokosowe – bez dodatku cukru).

Czego unikać przy biegunce?

Unikanie produktów nasilających objawy jest kluczowe dla łagodzenia biegunki. Niewskazane są:

• tłuste potrawy, smażone dania, fast foody, wędliny oraz mięsa wędzone,
• ostre przyprawy i alkohol,
• produkty wzdymające oraz ciężkostrawne, takie jak: rośliny strączkowe, warzywa kapustne, grube kasze,
• pieczywo pełnoziarniste, otręby, surowe warzywa i owoce,
• słodziki (sorbitol, ksylitol, mannitol) oraz fruktoza, obecna m.in. w miodzie, sokach i owocach,
• kawa, soki owocowe, suszone śliwki i buraki, które działają przeczyszczająco.

Po ustąpieniu objawów można stopniowo wprowadzać surowe warzywa i owoce w małych ilościach, uważnie obserwując reakcję organizmu.

Dieta przy biegunce u dziecka – zalecenia

Dieta przy biegunce u dziecka powinna przede wszystkim wspierać prawidłowe nawodnienie oraz dostarczać składników odżywczych, które nie obciążają przewodu pokarmowego. Warto pamiętać o kilku ważnych zasadach:

• Niemowlęta karmione piersią należy karmić według dotychczasowego rytmu, ponieważ mleko matki zapewnia wszystkie niezbędne składniki i wzmacnia odporność.
• U starszych dzieci, które przyjmują pokarmy stałe, po zapewnieniu odpowiedniego nawodnienia można stopniowo wprowadzać dotychczasową dietę.
• Nie ma potrzeby stosowania restrykcyjnych diet bezlaktozowych czy zapierających, jeśli dziecko dobrze toleruje podawane produkty.

Podczas biegunki u dziecka ważne jest również unikanie produktów mogących nasilać objawy, dlatego należy:

• ograniczyć spożycie słodyczy i słodzonych napojów, gdyż nadmiar cukru może pogarszać biegunkę,
• podawać lekkostrawne i lubiane przez dziecko potrawy, które ułatwią spożywanie posiłków mimo zmniejszonego apetytu.

Kluczowe znaczenie ma także odpowiednie nawodnienie organizmu, dlatego:

• ilość płynów należy dostosować do masy ciała dziecka,
• płyny nawadniające podawaj w małych porcjach, na przykład przez słomkę, aby zapobiec dalszemu odwodnieniu,
• stosowanie probiotyków może wspomóc leczenie, jednak zawsze po konsultacji z lekarzem.

Dieta po biegunce

Po przebytej ostrej biegunce dieta zazwyczaj dość szybko wraca do stanu sprzed choroby. Kluczowe jest jednak obserwowanie, jak organizm toleruje ponownie podawane produkty.

Nie ma potrzeby stosowania specjalnych diet eliminacyjnych ani bardzo restrykcyjnych – wręcz przeciwnie, powrót do normalnego żywienia:

• przyspiesza regenerację przewodu pokarmowego,
• pomaga szybciej odzyskać utraconą podczas infekcji masę ciała,
• sprzyja przywróceniu prawidłowego funkcjonowania organizmu.

Ważne jest unikanie nadmiernych ograniczeń dietetycznych, chyba że określony produkt jest źle tolerowany. W takiej sytuacji nowe lub wcześniej spożywane pokarmy należy wprowadzać stopniowo, uważnie obserwując reakcję organizmu.

Podsumowanie

Dieta przy biegunce odgrywa kluczową rolę zarówno w łagodzeniu objawów, jak i w procesie zdrowienia. Najważniejsze jest odpowiednie nawodnienie organizmu oraz unikanie produktów mogących nasilać dolegliwości. Szczególnie istotne jest indywidualne podejście – obserwowanie reakcji organizmu i dostosowywanie diety do bieżących potrzeb, zarówno u dorosłych, jak i u dzieci. Po ustąpieniu objawów warto stopniowo wracać do zwyczajowej diety, unikając niepotrzebnych ograniczeń, co sprzyja szybkiemu przywróceniu prawidłowego funkcjonowania układu pokarmowego. W przypadku przewlekłej biegunki lub podejrzenia nietolerancji pokarmowych pomocna może okazać się konsultacja lekarska oraz odpowiednia diagnostyka, które pozwolą lepiej poznać przyczynę problemu i skutecznie ją wyeliminować.

Autor: mgr inż. Aleksandra Świgut, Dział Informacji Naukowej, EUROIMMUN Polska Sp. z o.o.