Czerniak – najważniejsze informacje o chorobie

Czerniak to złośliwy nowotwór wywodzący się z melanocytów. W ostatnich latach obserwuje się wzrost zachorowań na tego „raka” skóry. Standaryzowane współczynniki umieralności wynoszą około 2,1/100000 u mężczyzn i 1,4/100000 u kobiet, co odpowiada w ostatnich latach około 700 i 710 zgonom z powodu czerniaka.

Czerniak stanowi 5–7% wszystkich nowotworów złośliwych skóry. Wykryty we wczesnym stadium zaawansowania, jest niemal całkowicie wyleczalny. Sprawdź, jak lekarz stawia rozpoznanie i jakie są rodzaje tej patologii skóry. Dowiedz się, na czym polega leczenie czerniaka.

Co to jest czerniak?

Czerniak (melanoma) jest jednym z najbardziej złośliwych nowotworów skóry. Rozwija się de novo lub z istniejącego już znamienia barwnikowego. Wywodzi się z melanocytów, czyli z komórek barwnikowych. Choroba dotyczy przede wszystkim skóry, lecz zdarzają się również przypadki występowania jej w oku, błonach śluzowych jamy ustnej, odbytu i narządów płciowych. Pamiętaj, że „rak” w odniesieniu do czerniaka to określenie potoczne, nieprawidłowo stosowane, gdyż czerniak jest nowotworem złośliwym pochodzenia nienabłonkowego, a raki wywodzą się z tkanki nabłonkowej.

Czynniki ryzyka rozwoju czerniaka

Czerniak złośliwy ma podłoże wieloczynnikowe. Bez wątpienia głównym czynnikiem ryzyka rozwoju tego nowotworu jest promieniowanie ultrafioletowe, w tym zarówno nadmierna ekspozycja na słońce, jak i na promieniowanie wytwarzane w sposób nienaturalny w solarium. Uważa się, że ryzyko powstania czerniaka złośliwego jest wyższe w związku z rekreacyjnym, krótkotrwałym działaniem słońca niż po przewlekłej, długotrwałej ekspozycji. Wśród czynników ryzyka rozwoju czerniaka wymienia się również:

• oparzenia słoneczne (zwłaszcza te z okresu dzieciństwa);
• dużą ilość znamion barwnikowych;
• występowanie znamion atypowych;
• stałe mechaniczne lub chemiczne drażnienie skóry;
• występowanie wrodzonego znamienia barwnikowego, szczególnie dużych rozmiarów,
• czynnik genetyczny – w około 5–12% choroba ma podłoże dziedziczne;
• wcześniejszą diagnozę czerniaka.

Należy zaznaczyć, że ryzyko powstania czerniaka złośliwego rośnie z wiekiem. Najwięcej przypadków choroby obserwuje się w grupie 50–64 lat. Dodatkowo na rozwój choroby najbardziej narażone są osoby z włosami rudymi, piegami i I fototypem skóry.

Czerniak – objawy

Czerniak może przyjmować bardzo różne postaci. Wymienia się wśród nich:

• czerniaka szerzącego się powierzchownie (SSM) – stanowi 60–70% przypadków. Zazwyczaj rozwija się na podłożu znamion barwnikowych, w tym głównie dysplastycznych. Zastanawiasz się, jak wygląda „rak” SSM? To szerząca się obwodowo, miejscami płaska, lekko uniesiona, czarno-brązowo-szaro-niebieska zmiana, na której obecne mogą być drobne guzki i odbarwienia;
• czerniak wywodzący się z plamy soczewicowatej (LMM) – stanowi 5–20% przypadków. Rozwija się zwłaszcza u osób w wieku senioralnym. Typowy jest dla niego powolny przebieg;
• czerniak guzkowy (NM) – stanowi 10–30% przypadków. Rozwija się ze znamion barwnikowych albo ze zdrowej skóry. Ma postać guzków w ciemnym kolorze, o średnicy ponad 1–2 cm, które mogą krwawić lub wrzodzieć. To rodzaj czerniaka skóry o najgorszym rokowaniu i najszybszym przebiegu;
• czerniak akralny (ALM) – stanowi 5% przypadków. Zmiana lokalizuje się na kończynach, w tym głównie na podeszwach stóp i na dłoniach. Wychodzi się z plam soczewicowatych. Średnica zmiany wynosi ponad 3 cm. Nierzadko ma ona powierzchnię wrzodziejącą;
• czerniak bezbarwnikowy (AM) – najcięższa postać „raka” skóry, która nie wytwarza barwnika. Objawy tego czerniaka są tu trudne do stwierdzenia.

Należy zaznaczyć, że czerniak złośliwy (melanoma) może dawać przerzuty zarówno miejscowe, jak i odległe (najczęściej do płuc, kości i mózgu). W zaawansowanych przypadkach objawy tego nowotworu skóry są związane z ich obecnością.

Czerniak – jak można go rozpoznać?

Rozpoznanie czerniaka opiera się w pierwszej kolejności na wywiadzie chorobowym, który powinien uwzględniać pytania o stan skóry i czynniki zwiększające ryzyko zachorowania oraz na badaniu przedmiotowym – ocenie obrazu klinicznego. Do tego wykorzystywane są reguła ABCDE i system Glasgow. Reguła ABCDE jest na tyle prosta, że w oparciu o dostępne w internecie ilustracje może stanowić wsparcie dla autoobserwacji. W regule ABCDE analizuje się następujące cechy:

• A – asymetryczny kształt zmiany;
• B – nieregularny brzeg zmiany;
• C – niejednolite zabarwienie;
• D – średnica powyżej 5 mm;
• E – uniesienie i nierówna powierzchnia.

Z kolei w systemie Glasgow bierze się pod uwagę następujące cechy:

• obecność stanu zapalnego;
• powiększenie znamienia;
• średnica powyżej 7 mm;
• zmiana kształtu;
• sączenie;
• krwawienie lub strup w obrębie znamienia;
• zmiana koloru;
• świąd;
• przeczulica.

Stwierdzenie co najmniej  trzech cech wiąże się z podejrzeniem czerniaka.

Następnie lekarz zleca wykonanie dermatoskopii, czyli mikroskopii epiluminescencyjnej. Jest to badanie całkowicie nieinwazyjne i niebolesne. Podczas oglądania zmiany w wielokrotnym powiększeniu można dokładnie przyjrzeć się wszelkim odstępstwom od normalnego wyglądu skóry. Badanie to pozwala na odróżnienie znamion łagodnych od złośliwych. W diagnostyce, a przede wszystkim prognozowaniu i monitorowaniu leczenia zaawansowanego czerniaka wykorzystywane jest badanie s100. Wysokie stężenie sugeruje progresję, przerzuty, nawrót, a niskie – odpowiedź na terapię, remisję.

Lekarz może zlecić zdjęcie rentgenowskie klatki piersiowej, badanie ultrasonograficzne jamy brzusznej i regionalnych węzłów chłonnych. Ostateczną diagnozę czerniaka zapewnia badanie histopatologiczne, czyli ocena pobranej próbki do oceny mikroskopowej. Dodatkowe badania, jak tomografia komputerowa PET-TK, są rozważane w przypadku zaawansowanych czerniaków i podejrzenia przerzutów do odległych narządów.

Czerniak – diagnostyka różnicowa

Diagnostyka czerniaka z uwagi na podobny obraz kliniczny wymaga różnicowania m.in.:

• ze znamieniem atypowym;
• z rakiem kolczystokomórkowym;
• ze znamieniem błękitnym;
• z włókniakiem twardym;
• z plamą soczewicowatą;
• z brodawką łojotokową;
• z rakiem podstawnokomórkowym;
• ze znamieniem barwnikowym;
• ze znamieniem Spitza;
• z mięsakiem Kaposiego.

Na czym polega profilaktyka czerniaka?

Ryzyko powstania czerniaka możesz zmniejszyć, podejmując działania prewencyjne. Zastanawiasz się, jak chronić się przed czerniakiem? Na profilaktykę czerniaka składają się zwłaszcza:

• unikanie nadmiernej ekspozycji na promieniowanie nadfioletowe – dotyczy zarówno solarium, jak i kąpieli słonecznych;
• noszenie ochronnej odzieży, w tym okularów przeciwsłonecznych z filtrem UV i nakrycia głowy;
• stosowanie preparatów kosmetycznych z filtrem przeciwsłonecznym, chroniącym przed promieniowaniem UVB i UVA;
• samobadanie skóry ze zwróceniem szczególnej uwagi na nowe zmiany, zmiany nagle powiększające się, krwawiące lub sączące
• kontrola znamion barwnikowych u dermatologa lub chirurga onkologa;
• szerzenie i propagowanie wiedzy na temat czerniaka i sposobów minimalizowania ryzyka wystąpienia choroby.

Leczenie czerniaka złośliwego

Leczenie czerniaka złośliwego opiera się przede wszystkim na chirurgicznym wycięciu zmiany z marginesem zdrowych tkanek. W przypadku czerniaków w wysokim stopniu zaawansowania wykonywana  jest biopsja węzła wartowniczego. Jeśli stwierdzone zostaną w niej zmiany przerzutowe, to po wykluczeniu obecności przerzutów odległych wskazana jest limfadenektomia spływu chłonnego. W razie potrzeby stosowane jest leczenie uzupełniające – chemioterapia, radioterapia i immunoterapia.

Po zachorowaniu na czerniaka konieczna jest kontrola:

• wczesne czerniaki po wycięciu ogniska pierwotnego bez przerzutów do węzłów chłonnych – kontrola co 6–12 miesięcy przez pierwsze 5 lat, następnie raz w roku;
• zaawansowane miejscowo czerniaki po wycięciu ogniska pierwotnego bez przerzutów do węzłów chłonnych – kontrola co 3–6 miesięcy przez pierwsze 2–3 lata, następnie co 6–12 miesięcy do 5 lat;
• po wycięciu przerzutów do okolicznych węzłów chłonnych, w razie wznowy miejscowej lub obserwacji po stwierdzeniu przerzutu do węzła chłonnego wartowniczego bez uzupełniającej limfadenektomii – kontrola co 3–4 miesiące przez pierwsze 2 lata, co 3–6 miesięcy przez kolejne 3 lata i następnie raz w roku po upływie 5 lat;
• po leczeniu przerzutów odległych – program wizyt kontrolnych jest indywidualny dla danego chorego.

W przypadku braku możliwości leczenia operacyjnego stosuje się: immunoterapię, terapię ukierunkowaną molekularnie, klasyczną chemioterapię.

Rokowanie czerniaka

Dla pomyślności leczenia ważne jest wczesne rozpoznanie. Im większa i głębiej naciekająca zmiana, tym rokowanie jest gorsze. Wskaźniki 5-letnich przeżyć wynoszą we wczesnych postaciach czerniaka 70–95% oraz odpowiednio 20–70% i 20–30% w stadium regionalnego zaawansowania i uogólnienia przy zastosowaniu nowoczesnego leczenia systemowego.

A: dr n. o zdr. Olga Dąbska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian

Bibliografia:

1. Z. Chowaniec, Czerniak – problemy diagnostyczno-terapeutyczne w praktyce kosmetologa, „Kosmetologia Estetyczna” 2018, t. 7, nr 3, s. 269–273.
2. P. Hałas, Charakterystyka czerniaka oraz ocena poziomu wiedzy studentów na temat czerniaka złośliwego, „Kosmetologia Estetyczna” 2017, t. 6, nr 3, s. 223–228.
3. S. Jabłońska, S. Majewski, Choroby skóry i choroby przenoszone drogą płciową, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2015.

P. Rutkowski, P.J. Wysocki, Czerniak skóry, „Onkologia w Praktyce Klinicznej – Edukacja” 2020, t. 6, nr 4, s. 225–245.