Katar sienny – objawy, przyczyny, diagnostyka i skuteczne leczenie

Katar sienny, czyli alergiczny nieżyt nosa, to przewlekła choroba alergiczna, która objawia się kichaniem, wodnistym katarem, świądem  okolicy oczu i nosa oraz zatkaniem nosa. Choroba wpływa na jakość życia, sen i koncentrację, a jej rozwój jest związany z nadmierną reakcją układu odpornościowego na alergeny wziewne. W artykule opisujemy objawy, przyczyny, metody diagnostyki oraz sposoby leczenia, które pozwalają kontrolować dolegliwości.

Katar sienny – co to za choroba i co ją powoduje?

Katar sienny, znany również jako alergiczny nieżyt nosa, to przewlekła choroba alergiczna, która dotyka znaczną część populacji na całym świecie. Nazwa jest historyczna i wywodzi się z powiązania okresu koszenia traw z nasileniem objawów kataru, zapalenia spojówek i astmy. Schorzenie jest wynikiem reakcji układu odpornościowego na alergeny wziewne, alergeny pyłku roślinnego, obojętne dla układu odpornościowego osób zdrowych. Układ odpornościowy osób z predyspozycją do alergii reaguje na pyłek kaskadą reakcji, których efektem jest wygenerowanie swoistych dla alergenów pyłku przeciwciał IgE – tzw. sIgE – białek o charakterystycznej budowie, rozpoznających i swoiście wiążących alergeny. Wywołana sIgE  reakcja alergiczna prowadzi do uwalniania przez komórki układu odpornościowego mediatorów stanu zapalnego, takich jak histamina. To właśnie histamina odpowiada za typowe objawy kataru siennego, w tym kichanie, świąd i wodnisty wyciek z nosa.

Podstawową przyczyną rozwoju kataru siennego są alergeny wziewne, obecne na ziarnach pyłku, które można podzielić na kilka głównych grup wg. typu roślin wiatropylnych z których pochodzą. Do najpowszechniejszych alergenów sezonowych należą pyłki drzew (np. brzozy, olchy, leszczyny); traw (np. życicy, tymotki, kostrzewy) oraz chwastów (np. bylica, ambrozja, szczaw). Pyłki te występują w określonych porach roku, co odpowiada za sezonowy charakter objawów u wielu pacjentów. Do alergenów wziewnych uczulających całorocznie należą natomiast roztocza kurzu domowego, zarodniki pleśni oraz alergeny obecne na sierści, głównie łupież zwierząt domowych, takich jak koty, psy czy gryzonie. Kontakt z tymi alergenami, sam w sobie może wywoływać objawy przez cały rok, jednocześnie nasilając objawy wywołane przez alergeny roślinne, w tym przewlekły katar czy objawy astmy. 

Predyspozycje genetyczne odgrywają istotną rolę w podatności na katar sienny. Dzieci rodziców będących alergikami, w tym cierpiących na alergie wziewne mają większe ryzyko rozwoju choroby. Zwiększone ryzyko alergii dotyczy m.in. tzw. osób atopowych czyli z predyspozycją do nadmiernej produkcji IgE. Skłonność taka prowadzi do podatności do uczulania– wytwarzania sIgE po kontakcie z obojętnymi dla ogółu źródłami alergenów, które niekiedy przekształcają się w objawową alergię.  Badania genetyczne wskazują na znaczenie wariantów genów kodujących komórkowe receptory immunologiczne i cytokiny. 

Czynniki środowiskowe także wpływają na rozwój kataru siennego. Zanieczyszczenie powietrza, dym tytoniowy, wysoka wilgotność sprzyjająca rozwojowi pleśni zwiększają ryzyko zachorowania. Hipoteza higieniczna sugeruje, że brak odpowiedniej ekspozycji na mikroorganizmy w pierwszych latach życia może prowadzić do zaburzeń regulacji układu odpornościowego i większej podatności na alergie, spowodowanej „koniecznością zatrudnienia bezrobotnych” komórek układu odpornościowego (limfocytów T).

Objawy kataru siennego

Katar sienny objawia się przede wszystkim charakterystycznymi dolegliwościami. Najczęściej występuje wodnisty wyciek z nosa, który może być jedno- lub obustronny, świąd nosa oraz częste kichanie, szczególnie napadowe. Chory odczuwa również zatkanie nosa, które utrudnia prawidłowe oddychanie i może prowadzić do przewlekłego zmęczenia spowodowanego niedostatecznym dotlenieniem organizmu.

Często towarzyszą temu objawy oczne, takie jak łzawienie, zaczerwienienie spojówek oraz świąd w obrębie powiek i spojówek. U części pacjentów mogą pojawić się bóle głowy, uczucie ucisku w okolicy zatok, a także zmiany w głosie spowodowane zaleganiem wydzieliny w nosogardle. Uciążliwe i niebezpieczne dla osób dotkniętych katarem o tle alergicznym są objawy dotyczące górnych o dolnych dróg oddechowych prowadzących do astmy lub do zaostrzenia astmy. Zdarza się też, że dzieci z katarem siennym doświadczają zaburzeń koncentracji, drażliwości, a w niektórych przypadkach spowolnionego rozwoju fizycznego i problemów z nauką. 

Objawy kataru siennego są sezonowe i pojawiają się w okresie pylenia określonych roślin – w kolejności pór roku: drzew, np. brzozy; traw oraz umownie wiatropylnych chwastów, np. bylicy. Całoroczny katar alergiczny powodowany uczulaniem przez inne źródła alergenów wziewnych – alergeny roztoczy kurzu domowego lub niektórych pleśni również może wykazywać zmiany nasilenia, w zależności od wilgotności czy sezonu grzewczego. Nasilenie dolegliwości jest zmienne i zależy od ekspozycji na alergeny oraz indywidualnej reaktywności organizmu.

Diagnostyka kataru siennego

Rozpoznanie kataru siennego opiera się na wieloaspektowej ocenie pacjenta, która łączy wywiad lekarski, badanie fizykalne oraz różnorodne badania diagnostyczne. Podstawą jest szczegółowy wywiad, w którym lekarz zbiera informacje o czasie trwania objawów, ich sezonowości, nasileniu, występowaniu objawów oczno-nosowych oraz czynnikach wywołujących reakcję. Istotne jest również ustalenie historii chorób alergicznych w rodzinie, gdyż predyspozycje genetyczne znacząco zwiększają ryzyko rozwoju kataru siennego.

Badanie fizykalne obejmuje ocenę błony śluzowej nosa, która w przebiegu alergii jest zwykle obrzęknięta, blada lub niebieskawa, a wydzielina wodnista i klarowna. Lekarz zwraca uwagę na stan spojówek oczu, obecność łzawienia, zaczerwienienia i obrzęku powiek. Oceniane są również zatoki przynosowe oraz obecność powiększonych węzłów chłonnych szyi.

Diagnostyka laboratoryjna odgrywa istotną rolę w potwierdzeniu reakcji alergicznej. Obejmuje oznaczenie stężenia swoistych przeciwciał IgE (sIgE) skierowanych przeciwko konkretnym alergenom, takim jak pyłki traw, pyłki drzew, roztocza czy sierść zwierząt oraz niekiedy, pomocniczo, całkowitego stężenia IgE (total IgE). Podwyższony poziom IgE wskazuje na nadwrażliwość organizmu i potwierdza mechanizm alergiczny choroby po wykluczeniu zarażenia posożtymi osoby diagnozowanej

📌 Sprawdź e-Pakiet alergiczny oddechowy.

Testy skórne są kolejnym podstawowym narzędziem diagnostycznym. Tak jak testy we krwi identyfikują obecność sIgE dla poszczególnych alergenów, tyle że w badaniu ambulatoryjnym in vivo. Polegają one na naniesieniu na skórę niewielkich ilości alergenów i obserwacji reakcji w postaci zaczerwienienia i bąbla. 

W przypadkach trudnych do rozpoznania lub przy niejednoznacznych wynikach testów skórnych i laboratoryjnych stosuje się testy prowokacyjne. Aeroalergiczne testy prowokacyjne nosa polegają na kontrolowanym podaniu alergenu do nosa i obserwacji reakcji błony śluzowej oraz nasilenia objawów. Testy te pozwalają dokładnie ocenić wrażliwość pacjenta na konkretny alergen w warunkach klinicznych.

W niektórych przypadkach stosuje się badania obrazowe zatok przynosowych, takie jak tomografia komputerowa (CT) lub rezonans magnetyczny (MRI), aby wykluczyć współistniejące choroby zapalne, przewlekłe infekcje lub zmiany strukturalne, które mogą nasilać objawy kataru siennego.

Kompleksowa diagnostyka kataru siennego pozwala nie tylko potwierdzić rozpoznanie, lecz również określić rodzaj i źródło alergenu, stopień nasilenia choroby oraz dobrać optymalne leczenie, co jest istotne dla poprawy komfortu życia pacjenta i zmniejszenia ryzyka powikłań, takich jak przewlekłe zapalenie zatok czy astma oskrzelowa.

Leczenie kataru siennego

Leczenie kataru siennego obejmuje podejście wieloaspektowe, łączące terapię objawową, przyczynową oraz działania profilaktyczne. Podstawowym elementem terapii jest ograniczenie kontaktu z alergenem. W praktyce oznacza to minimalizowanie ekspozycji na pyłki roślin poprzez ograniczenie przebywania na świeżym powietrzu w okresie pylenia, zamykanie okien w czasie silnego pylenia roślin, stosowanie filtrów powietrza w pomieszczeniach oraz regularne odkurzanie i wietrzenie wnętrz. W przypadku objawiającej się katarem alergii na roztocza kurzu domowego zaleca się pranie pościeli w wysokiej temperaturze, stosowanie pokrowców antyroztoczowych oraz utrzymywanie niskiej wilgotności w pomieszczeniach.

Leczenie farmakologiczne jest kolejnym filarem terapii kataru siennego. Leki przeciwhistaminowe drugiej generacji blokują działanie histaminy, co prowadzi do złagodzenia świądu nosa i oczu, kichania oraz wodnistego wycieku. Są one skuteczne, dobrze tolerowane i nie wywołują senności. W przypadku nasilonych objawów stosuje się kortykosteroidy donosowe, które zmniejszają stan zapalny błony śluzowej nosa, poprawiają drożność dróg oddechowych i mają udowodnioną skuteczność w długotrwałym leczeniu. Kortykosteroidy donosowe można stosować również u dzieci, zgodnie z zaleceniami lekarza.

W terapii wspomagającej stosuje się płukanie nosa roztworami soli fizjologicznej lub preparatami hipertonicznymi, które pomagają usunąć alergeny i nadmiar wydzieliny, zmniejszając objawy i poprawiając komfort oddychania. U pacjentów z objawami oczno-nosowymi mogą być stosowane krople do oczu zawierające antyhistaminy lub stabilizatory komórek tucznych.

W cięższych lub opornych przypadkach zaleca się terapię przyczynową, czyli immunoterapię alergenową (odczulanie). Może być prowadzona w formie podskórnej (SCIT) lub podjęzykowej (SLIT) i polega na stopniowym wprowadzaniu alergenu do organizmu w kontrolowanych dawkach, co prowadzi do zmniejszenia reaktywności układu odpornościowego – uzyskania stanu tolerancji alergenu. Terapia immunologiczna zmniejsza lub niekiedy eliminuje  objawy, zmniejsza ryzyko rozwoju powikłań, np. astmy oskrzelowej i poprawia jakość życia pacjentów, choć należy się liczyć z koniecznością stosowania leczenia objawowego w okresach nasilenia ekspozycji na alergen

W leczeniu kataru siennego istotne jest także wsparcie ogólnej odporności organizmu poprzez zdrową dietę, aktywność fizyczną i ograniczenie stresu, ponieważ przewlekły stres może nasilać objawy alergiczne. W przypadku współistnienia chorób takich jak astma oskrzelowa lub atopowe zapalenie skóry, leczenie kataru siennego powinno być skoordynowane z terapią tych jednostek chorobowych.

Dzięki połączeniu działań profilaktycznych, farmakoterapii i leczenia przyczynowego możliwe jest skuteczne opanowanie objawów kataru siennego, poprawa jakości życia pacjentów oraz zmniejszenie ryzyka powikłań, takich jak przewlekłe zapalenie zatok, polipy nosa czy zaostrzenie astmy.

Powikłania i rokowanie

Nieleczony katar sienny może prowadzić do powikłań, takich jak przewlekłe zapalenie zatok przynosowych, przerost migdałków, ucha środkowego, a w niektórych przypadkach zaostrzenie astmy oskrzelowej. Długotrwały stan zapalny błony śluzowej nosa może powodować trwałe zmiany anatomiczne, takie jak polipy nosa. Wczesne rozpoznanie i skuteczne leczenie zmniejszają ryzyko powikłań i poprawiają jakość życia pacjenta.

Autor: dr n. o zdr. Olga Dąbska

Konsultacja merytoryczna: lek. Wiktor Trela