Kserostomia – przyczyny, objawy i diagnostyka

Kserostomia jest subiektywnym uczuciem suchości w jamie ustnej. Powoduje szereg nieprzyjemnych objawów, które mogą obniżać komfort życia. Nadmierna suchość w jamie ustnej prowadzi także do rozwoju chorób zębów i otaczających tkanek. Kserostomia może pojawiać się w przebiegu wielu zaburzeń w obrębie ślinianek lub w całym organizmie. Uczucie suchości w jamie ustnej częściej dotyczy osób starszych. Wraz z wiekiem dochodzi bowiem do zaniku ślinianek i zmniejszenia wydzielania śliny. Dowiedz się, jakie mogą być przyczyny, objawy i metody leczenia kserostomii.

Co to jest kserostomia?

Kserostomia to inaczej uczucie suchości w jamie ustnej. Ślina bierze udział w trawieniu pokarmów, formowaniu kęsów i sprawuje funkcję obronną. W ten sposób odgrywa kluczową rolę w utrzymaniu równowagi, czyli homeostazy, w obrębie jamy ustnej. Niedobór śliny lub jej zaburzony skład znacznie obniża komfort życia i może wiązać się z rozwojem chorób zębów i dziąseł.

Jakie są postacie kserostomii?

Kserostomia rozwija się, gdy dochodzi do zaburzeń powstawania śliny lub kiedy zmienia się jej skład. Uczucie suchości w jamie ustnej może dotyczyć nawet 1/5 społeczeństwa i nieco częściej występuje u osób starszych oraz u kobiet.

Kserostomia może występować w dwóch postaciach:

• prawdziwa (łac. Xerostomia vera), która wynika ze zmniejszonej czynności gruczołów ślinowych. Prawidłowe wydzielanie śliny w spoczynku wynosi 0,3–0,4 ml/min, a po stymulacji 1–2 ml/min. W przypadku kserostomii prawdziwej produkcja śliny spoczynkowej spada poniżej 0,1 ml/min, a śliny pobudzonej poniżej 0,7 ml/min [1];
• rzekoma (łac. Xerostomia spuria), w której przebiegu pacjent odczuwa suchość jamy ustnej, mimo że wydzielanie śliny pozostaje prawidłowe. Taka postać kserostomii występuje głównie u osób z zaburzeniami nerwicowymi i z psychozami.

Jakie mogą być przyczyny kserostomii?

Kserostomia może wynikać z niedoboru śliny lub z jej nadmiernego zagęszczenia. U osób zdrowych uczucie suchości w jamie ustnej pojawia się zwykle na skutek niewłaściwej diety. Dostarczanie niewielkiej ilości płynu do organizmu sprawia, że ślinianki produkują mniejszą ilość śliny. Uczucie suchości w jamie ustnej może pojawiać się także w wyniku działania stresu.

Zmniejszone wydzielanie śliny występuje w przebiegu chorób gruczołów ślinowych. Zaburzona praca ślinianek może również wynikać z obecności zmian degeneracyjnych, które zachodzą w nich z wiekiem. Kserostomia jest bowiem jednym z objawów starzenia się organizmu. Komórki wydzielnicze w obrębie ślinianek ulegają zanikowi, a w ich miejscu pojawia się tkanka tłuszczowa. Z kolei przewody wyprowadzające ślinianek zwężają się i stają się twardsze. Zmianom w budowie ślinianek towarzyszy zmniejszenie ilości wydzielanej śliny i jej aktywności.

Do najczęstszych przyczyn kserostomii można zaliczyć m.in.:

• osłabienie funkcji gruczołów ślinowych z powodu starzenia się organizmu i obecności zmian zwyrodnieniowych;
• działanie leków – część z nich blokuje przewodnictwo nerwowe, które w normalnych warunkach pobudza wydzielanie śliny. Tak działają np. niektóre leki przeciwdepresyjne i przeciwlękowe, obniżające ciśnienie, zmniejszające kwaśność soku żołądkowego w przypadku choroby wrzodowej, przeciwbólowe czy metformina, stosowana m.in. w przebiegu cukrzycy;
• radioterapię w okolicy głowy i szyi oraz chemioterapię nowotworów;
• stan zapalny w przebiegu choroby autoimmunologicznej, takiej jak zespół Sjögrena. Kserostomia stanowi jeden z najważniejszych objawów tej choroby. Zwykle dotyczy ona kobiet, a średni wiek zachorowania przypada najczęściej na 5. i 6. dekadę życia. Do innych chorób autoimmunologicznych, które przebiegają z kserostomią, należą np. reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) i toczeń rumieniowaty układowy;
• choroby gruczołów ślinowych, np.: sarkoidoza, bakteryjne i wirusowe zapalenia ślinianek, łagodne i złośliwe guzy gruczołów ślinowych;
• obecność chorób przewlekłych, np. cukrzycy. Kserostomia należy do pierwszych objawów cukrzycy typu 2. Mogą jej towarzyszyć także: częste napady głodu, wzmożone pragnienie (polidypsja), senność, infekcje intymne czy zaburzenia widzenia. Z kolei w przypadku cukrzycy typu 1. zaalarmować powinny m.in.: ogromne pragnienie, częste oddawanie moczu i przewlekłe zmęczenie;
• zmniejszenie stężenia estrogenów u kobiet w wieku okołomenopauzalnym i pomenopauzalnym;
• choroby endokrynologiczne, m.in. nadczynność tarczycy;
• reakcja przeszczep przeciwko gospodarzowi (ang. Graft-versus-host disease) (GvHD , która należy do groźnych powikłań po przeszczepieniu komórek szpiku kostnego;
• hemodializy;
• choroby neurologiczne, np. choroba Parkinsona.

Jakie mogą być objawy towarzyszące kserostomii?

U osób, które zgłaszają uczucie suchości jamy ustnej, można zaobserwować delikatną, bladą i pozbawioną połysku błonę śluzową. Uwagę zwraca także wygładzony i bolesny język. W jamie ustnej znajduje się gęsta, pienista ślina. Wargi skarżącego się na kserostomię są suche i popękane. Suchości jamy ustnej mogą towarzyszyć ubytki próchnicowe, a także objawy zakażenia grzybiczego i bakteryjnego błony śluzowej jamy ustnej, np.: ból, pieczenie, wrażliwość na ostre i kwaśne pokarmy, zaczerwienienie i owrzodzenia.

Jakie badania warto wykonać w przypadku kserostomii?

U pacjentów, którzy zgłaszają się z problemem nadmiernej suchości w jamie ustnej, lekarz lub lekarz dentysta wykonują tzw. test lusterkowy. W przypadku niedostatecznego nawilżenia błony śluzowej lusterko stomatologiczne przesuwa się z oporem i trudno je od niej oderwać. W drugiej kolejności warto wykonać sialometrię, czyli pomiar wydzielanej śliny całkowitej, niestymulowanej oraz po stymulacji.

Aby potwierdzić, że suchość w obrębie jamy ustnej wynika z niewłaściwej pracy ślinianek, można wykonać m.in.: scyntygrafię dynamiczną gruczołów ślinowych, badanie tomograficzne czy rezonans magnetyczny. Kiedy objawy wskazują na obecność infekcji w jamie ustnej, warto zalecić wykonanie badań mikrobiologicznych w postaci wymazu z jamy ustnej. Następnie po otrzymaniu wyniku lekarz decyduje o zastosowaniu odpowiedniego leczenia.

Jak wygląda leczenie kserostomii?

Jeżeli przez dłuższy czas odczuwasz suchość w ustach, która nie mija pomimo przyjmowania odpowiedniej ilości płynów, zgłoś się na konsultację do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Kserostomia może bowiem występować w przebiegu różnych chorób lub stanowić powikłanie wprowadzonego leczenia. Nie odkładaj wizyty u lekarza, zwłaszcza gdy suchości w jamie ustnej towarzyszą inne objawy, np. zapalenie tkanek otaczających zęby czy nawracająca próchnica.

W leczeniu kserostomii po pierwsze należy ustalić, jaki czynnik wywołuje suchość jamy ustnej. W przypadku stosowania leków, które oddziałują na ślinianki, warto skonsultować się z lekarzem prowadzącym leczenie. W określonych sytuacjach można rozważyć zmianę leku lub jego dawki.

Preparaty „sztucznej śliny” mogą pomóc w przywróceniu właściwego nawilżenia błony śluzowej jamy ustnej. Odgrywają szczególnie dużą rolę u pacjentów, u których nie można wprowadzić przyczynowego leczenia, np. odstawić preparatu powodującego kserostomię. „Sztuczna ślina” stanowi roztwór jonów o zbliżonym składzie do naturalnej śliny. Zwykle występuje w postaci aerozolu, a także płukanek, żeli, olejów. W leczeniu objawowym kserostomii można również zastosować płukanki powlekające z malwą i siemieniem lnianym, tabletki do ssania, żucie gumy, częste picie małymi łyczkami niegazowanej wody czy ssanie kostek lodu.

U części pacjentów skuteczne okazują się środki pobudzające wydzielanie śliny. Aktywują one receptory smakowe, głównie smaku kwaśnego, co powoduje odruchowy wzrost wydzielania śliny. Z tego powodu jedzenie kwaśnych owoców, żucie gumy i ssanie pastylek z kwasem cytrynowym łagodzi objawy kserostomii. Dużą rolę w leczeniu suchości jamy ustnej odgrywają dieta i styl życia. Warto ograniczyć spożycie cukrów, unikać twardych i suchych pokarmów oraz rzucić palenie papierosów. Należy zwrócić uwagę na profilaktykę fluorkową zębów, aby zapobiec rozwojowi próchnicy.

Jakie mogą być powikłania kserostomii?

Zmniejszona produkcja śliny powoduje zmianę odczynu, czyli pH, w obrębie jamy ustnej. Ślina zawiera wiele czynników, które biorą udział w zwalczaniu procesów chorobotwórczych. Z tego powodu zmiany w jej składzie stwarzają warunki do rozwoju patogenów. Do najczęstszych powikłań kserostomii należą m.in.:

• próchnica, zwłaszcza w okolicy szyjek zębów;
• choroby przyzębia;
• infekcje grzybicze w obrębie jamy ustnej;
• bakteryjne zapalenie ślinianek;
• urazy powodowane przez  niedopasowaną protezę zębową, co prowadzi do powstania bolesnych otarć lub odleżyn;
• zaburzenia odczuwania smaku, ponieważ w ślinie rozpuszczają się składniki pokarmowe;
• zaburzenia połykania i łaknienia z powodu niedoboru mucyn i trudności w tworzeniu kęsów.

Dyskomfort, który wiąże się z suchością w jamie ustnej, wpływa z kolei na mowę, odżywianie, a pośrednio także na nastrój i komfort życia.

Autor: Monika Nowakowska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Wiktor Trela

Bibliografia

1. D. Darczuk, B. Ryba, Kserostomia – wyzwanie dla lekarza, „Stomatologia po Dyplomie” 2014, nr 8.
2. M. Węgrzyn i in., Kserostomia u pacjentów geriatrycznych. Problemy i możliwości terapeutyczne, „Forum Medycyny Rodzinnej” 2018, t. 12, nr 5, s. 197–203.