Leukocyty – budowa, funkcje i diagnostyka białych krwinek

Leukocyty, czyli krwinki białe, stanowią niezwykle istotny element układu odpornościowego człowieka. Są odpowiedzialne za ochronę organizmu przed patogenami, regulację procesów zapalnych, a także za utrzymywanie równowagi immunologicznej. W przeciwieństwie do krwinek czerwonych lub płytek krwi są komórkami jądrzastymi, zdolnymi do aktywnej migracji poza naczynia krwionośne, co pozwala im działać dokładnie tam, gdzie występuje zagrożenie. Ich rola nie ogranicza się tylko do zwalczania infekcji – uczestniczą także w mechanizmach naprawy tkanek, w nadzorze przeciwnowotworowym oraz w procesach związanych z tolerancją immunologiczną.

Podstawowe informacje o leukocytach

W organizmie zdrowego dorosłego człowieka w jednym mikrolitrze krwi krąży od 4 do 10 tysięcy leukocytów. Choć jest to liczba wielokrotnie mniejsza niż liczba krwinek czerwonych, to właśnie krwinki białe decydują o sprawności odpowiedzi immunologicznej. Powstają one w szpiku kostnym w procesie hematopoezy i mogą dojrzewać również w innych narządach limfatycznych, takich jak grasica czy węzły chłonne. Leukocyty nie są grupą jednorodną. Wyróżnia się granulocyty (neutrofile, eozynofile, bazofile) oraz agranulocyty (limfocyty i monocyty). Ich proporcje w prawidłowej krwi obwodowej są stosunkowo stałe, co pozwala lekarzom oceniać, czy w organizmie nie toczy się proces chorobowy.

Neutrofile – szybka odpowiedź na zakażenia

Neutrofile są najliczniejsze spośród wszystkich leukocytów. Stanowią pierwszą linię obrony przed drobnoustrojami (nieswoistej), a ich głównym zadaniem jest fagocytoza i niszczenie bakterii oraz grzybów. Potrafią wytwarzać sieci zbudowane z DNA i białek, tzw. NETs (ang. neutrophil extracellular traps), które zatrzymują i neutralizują patogeny. Krótki czas życia neutrofili sprawia, że muszą być one nieustannie produkowane w dużych ilościach w szpiku kostnym. Zwiększenie ich liczby we krwi (neutrofilia) jest typowe dla ostrych infekcji bakteryjnych, z kolei ich spadek (neutropenia) naraża organizm na ciężkie zakażenia.

Eozynofile – ważne w alergii i pasożytach

Eozynofile biorą udział w reakcjach immunologicznych przeciw pasożytom, a także w mechanizmie doprowadzającym do alergii. Ich ziarnistości zawierają białka kationowe uszkadzające błony komórkowe pasożytów, jednak te same mechanizmy mogą prowadzić do uszkodzeń tkanek gospodarza w przebiegu chorób alergicznych. U osób z astmą lub atopowym zapaleniem skóry liczba eozynofili we krwi i tkankach bywa znacząco podwyższona. Obserwacja ich liczebności ma znaczenie w diagnostyce i monitorowaniu leczenia chorób alergicznych.

Bazofile – komórki wyzwalające reakcje anafilaktyczne

Bazofile, choć stanowią mniej niż 1% wszystkich leukocytów, są niezwykle aktywne biologicznie. W ich ziarnistościach znajdują się: histamina, heparyna, serotonina oraz szereg mediatorów lipidowych, takich jak leukotrieny i prostaglandyny. Substancje te odgrywają istotną rolę w regulacji przepuszczalności naczyń krwionośnych, krzepliwości krwi oraz w mechanizmach zapalenia. Bazofile mają na swojej powierzchni receptory dla immunoglobuliny E (IgE). Kiedy zawiązane przez receptory IgE zwiążą się ze swoistym dla siebie antygenem (alegenem), dochodzi do gwałtownej degranulacji bazofila i uwolnienia mediatorów reakcji alergicznej.

Aktywność bazofilów jest szczególnie widoczna w chorobach alergicznych, takich jak pokrzywka, katar sienny czy astma oskrzelowa. To właśnie one, obok komórek tucznych, są odpowiedzialne za rozwój objawów anafilaksji, czyli uogólnionej i gwałtownej reakcji nadwrażliwości, stanowiącej zagrożenie życia. Poza alergiami bazofilia (podwyższony poziom bazofilów we krwi) może być obserwowana w chorobach mieloproliferacyjnych, takich jak przewlekła białaczka szpikowa. Diagnostyka ich odchyleń wymaga wykonania nie tylko morfologii krwi, ale często także cytometrii przepływowej lub badań szpiku kostnego.

Limfocyty – inteligentne komórki układu odpornościowego

Limfocyty są jednymi z najbardziej zróżnicowanych i wszechstronnych leukocytów. Odpowiadają za tzw. odporność swoistą, czyli ukierunkowaną przeciwko konkretnym antygenom.

• Limfocyty T pełnią różne funkcje w zależności od podtypów. Limfocyty T pomocnicze (CD4+) wydzielają cytokiny, które koordynują odpowiedź immunologiczną i aktywują inne komórki, takie jak makrofagi i limfocyty B. Limfocyty T cytotoksyczne (CD8+) bezpośrednio niszczą komórki zakażone wirusami i komórki nowotworowe. Istnieją również limfocyty T regulatorowe, które hamują nadmierną aktywację układu odpornościowego i chronią organizm przed autoagresją.
• Limfocyty B odpowiadają za wytwarzanie przeciwciał. Po kontakcie z antygenem mogą różnicować się w komórki plazmatyczne, które produkują duże ilości antygenowo-swoistych immunoglobulin, lub w komórki pamięci immunologicznej, zdolne do uruchomienia szybkiej reakcji przy kolejnym kontakcie z tym samym antygenem.
• Komórki NK (ang. natural killer – urodzeni zabójcy, naturalni zabójcy) należą do układu odporności wrodzonej, ale działają w sposób zbliżony do limfocytów cytotoksycznych. Wykrywają komórki nowotworowe lub zainfekowane wirusami na podstawie obniżonej ekspresji cząsteczek MHC klasy I i niszczą je bez potrzeby wcześniejszej aktywacji.

W diagnostyce klinicznej analiza liczby i subpopulacji limfocytów ma ogromne znaczenie. Limfocytoza, czyli podwyższony poziom limfocytów, jest typowa dla infekcji wirusowych, mononukleozy zakaźnej czy krztuśca. Z kolei limfopenia, czyli obniżenie liczby limfocytów, bywa obserwowana u osób zakażonych HIV, w chorobach autoimmunologicznych, przy stosowaniu glikokortykosteroidów lub w wyniku chemioterapii nowotworów. Cytometria przepływowa pozwala na precyzyjną ocenę proporcji poszczególnych subpopulacji i jest nieoceniona w diagnostyce chłoniaków oraz białaczek limfocytowych.

Monocyty i makrofagi – sprzątacze i regulatorzy

Monocyty to największe komórki spośród leukocytów krążących we krwi. Po kilku dniach migracji do tkanek różnicują się w makrofagi lub komórki dendrytyczne. Makrofagi pełnią wiele funkcji – fagocytują drobnoustroje i martwe komórki, produkują cytokiny inicjujące i podtrzymujące reakcję zapalną oraz uczestniczą w procesach gojenia ran poprzez wydzielanie czynników wzrostu.

Makrofagi są niezwykle plastyczne – w zależności od środowiska mogą przyjmować fenotyp prozapalny (M1), który wspiera niszczenie patogenów, lub fenotyp przeciwzapalny (M2), sprzyjający regeneracji tkanek. Ta zdolność sprawia, że mają udział zarówno w obronie organizmu, jak i w patogenezie wielu chorób przewlekłych, takich jak miażdżyca, reumatoidalne zapalenie stawów czy nowotwory, gdzie mogą wspierać angiogenezę i wzrost guza.

Podwyższona liczba monocytów we krwi (monocytoza) bywa obserwowana w gruźlicy, zakażeniach bakteriami wewnątrzkomórkowymi, chorobach autoimmunologicznych, a także w niektórych białaczkach mielomonocytowych. Obniżona liczba monocytów (monocytopenia) występuje rzadziej, ale może być skutkiem ciężkich infekcji, terapii immunosupresyjnej czy uszkodzeń szpiku.

Diagnostyka monocytów i makrofagów obejmuje nie tylko morfologię krwi, lecz także badania immunofenotypowe, ocenę cytokin w surowicy oraz biopsję szpiku. W praktyce klinicznej interpretacja ich wartości wymaga zawsze zestawienia z obrazem klinicznym i wynikami innych parametrów krwi.

Diagnostyka zaburzeń leukocytów

Diagnostyka leukocytów stanowi jeden z fundamentów współczesnej medycyny. Pierwszym i podstawowym badaniem jest morfologia krwi obwodowej z rozmazem, które pozwala ocenić całkowitą liczbę leukocytów i udział poszczególnych ich typów. Podwyższenie wartości, czyli leukocytoza, mogą wskazywać na infekcję, stan zapalny, stres, a także chorobę nowotworową układu krwiotwórczego. Obniżenie liczby leukocytów, czyli leukopenia, zwiększa podatność na zakażenia i często towarzyszy chorobom szpiku, skutkom ubocznym chemioterapii lub chorobom autoimmunologicznym.

📌 Dowiedz się więcej o oznaczeniu liczby krwinek białych we krwi obwodowej.

Rozmaz manualny lub automatyczny umożliwia dokładniejszą ocenę proporcji granulocytów, limfocytów i monocytów. Przykładowo, przewaga neutrofili wskazuje na infekcję bakteryjną, natomiast limfocytoza jest typowa dla zakażeń wirusowych. Eozynofilia może sugerować chorobę pasożytniczą lub alergię.

W sytuacjach niejasnych wykonuje się badania dodatkowe. Cytometria przepływowa pozwala szczegółowo analizować subpopulacje limfocytów i oceniać ich aktywność. W diagnostyce białaczek i chłoniaków stanowi metodę niezbędną do określenia rodzaju nowotworu oraz planowania terapii.

Biopsja szpiku kostnego daje możliwość oceny procesu krwiotworzenia, wykrycia nieprawidłowych blastów w białaczkach czy zmian włóknistych w zespołach mieloproliferacyjnych. To badanie inwazyjne, ale niezwykle wartościowe w diagnostyce hematologicznej.

Dopełnieniem diagnostyki są badania obrazowe, takie jak USG, tomografia komputerowa czy rezonans magnetyczny. Pomagają one ocenić powiększenie węzłów chłonnych, śledziony i obecność ognisk chorobowych.

Ważnym elementem jest także monitorowanie stężenia markerów stanu zapalnego, takich jak białko C-reaktywne (badanie CRP, ilościowo) czy prokalcytonina, które wspierają różnicowanie infekcji bakteryjnych i wirusowych.

Niezwykle istotny jest kontekst kliniczny – lekarz interpretuje wyniki badań laboratoryjnych w odniesieniu do objawów pacjenta. Gorączka, nocne poty, spadek masy ciała, nawracające infekcje lub powiększenie węzłów chłonnych to sygnały, które w połączeniu z nieprawidłowościami w morfologii krwi mogą wskazywać na choroby hematologiczne wymagające pilnej diagnostyki.

Leukocyty w moczu – znaczenie diagnostyczne

Obecność leukocytów w moczu, określana jako leukocyturia, jest ważnym sygnałem diagnostycznym, szczególnie w chorobach układu moczowego. W prawidłowych warunkach liczba krwinek białych w moczu jest znikoma – u zdrowej osoby w osadzie moczu może znajdować się pojedynczy leukocyt w polu widzenia mikroskopu. Jeśli ich liczba przekracza normę, oznacza to najczęściej rozwój procesu zapalnego.

Najczęstszą przyczyną leukocyturii są infekcje dróg moczowych – zarówno ostre zapalenie pęcherza, jak i odmiedniczkowe zapalenie nerek. W takich przypadkach towarzyszą jej zwykle objawy kliniczne, takie jak częstomocz, pieczenie przy oddawaniu moczu, ból w okolicy lędźwiowej oraz gorączka. Leukocyty w moczu mogą się jednak pojawić także w innych stanach – w kamicy nerkowej, zapaleniu gruczołu krokowego, śródmiąższowym zapaleniu nerek, a nawet w chorobach przenoszonych drogą płciową.

📌 Przeczytaj na temat badania oznaczającego obecność białka w moczu.

Diagnostyka leukocyturii opiera się na kilku etapach. Podstawę stanowi badanie ogólne moczu, w którym stwierdza się zwiększoną liczbę leukocytów. Bardziej precyzyjną metodą jest badanie osadu moczu pod mikroskopem, gdzie ocenia się nie tylko ich liczbę, lecz także morfologię. W niektórych przypadkach wykorzystuje się barwienia, które pozwalają rozróżnić neutrofile od innych typów leukocytów. Dodatkowo przydatnym testem jest posiew moczu, umożliwiający identyfikację drobnoustrojów odpowiedzialnych za zakażenie i określenie ich wrażliwości na antybiotyki.

Warto zaznaczyć, że leukocyturia nie zawsze oznacza zakażenie. Zdarza się, że podwyższona liczba leukocytów w moczu jest spowodowana zanieczyszczeniem próbki materiałem z dróg rodnych lub nieprawidłowym pobraniem moczu do badania. Dlatego tak duże znaczenie ma pobranie próbki moczu ze środkowego strumienia, po dokładnym umyciu okolic intymnych.

Znaczenie kliniczne leukocyturii zależy więc od kontekstu – u pacjenta z objawami zakażenia moczowego i dodatnim posiewem świadczy o infekcji wymagającej leczenia, natomiast w przypadku braku objawów i ujemnego posiewu może być wynikiem tzw. jałowej leukocyturii, która wymaga dalszej diagnostyki w kierunku gruźlicy układu moczowego, chorób autoimmunologicznych lub działań niepożądanych leków.

Autor: dr n. o zdr. Olga Dąbska

Konsultacja merytoryczna: lek. Wiktor Trela