Mukowiscydoza: objawy, diagnostyka, postępowanie

Mukowiscydoza jest chorobą uwarunkowaną genetycznie, spowodowaną mutacją w genie CFTR. To schorzenie o charakterze ogólnoustrojowym, które  wpływa na funkcjonowanie wielu narządów i układów organizmu. Objawy choroby dotyczą przede wszystkim układu oddechowego oraz przewodu pokarmowego. W artykule wyjaśniamy, czym jest mukowiscydoza, jakie są jej typowe objawy, jak przebiega diagnostyka, a także omawiamy proces leczenia i rokowania pacjentów.

Mukowiscydoza – podstawowe informacje

Mukowiscydoza (ang. cystic fibrosis), nazywana inaczej zwłóknieniem torbielowatym jest przewlekłą, postępującą chorobą o podłożu genetycznym. Zaliczana jest do schorzeń ogólnoustrojowych, co oznacza, że jej objawy i skutki dotyczą całego organizmu. Najbardziej typowe zmiany obserwuje się w obrębie układu oddechowego i pokarmowego. Przyczyną mukowiscydozy jest mutacja genu CFTR (ang. cystic fibrosis transmembrane conductance – błonowy regulator przewodnictwa związany z mukowiscydozą), zlokalizowanego na długim ramieniu chromosomu 7. Gen ten jest odpowiedzialny za produkcję białka błonowego, o tej samej nazwie, które reguluje transport jonów chlorkowych przez błony komórkowe. W wyniku mutacji genu CFTR dochodzi do zaburzeń produkcji, transportu lub działania białka CFTR. W efekcie dochodzi do zaburzeń wydzielania przez gruczoły zewnątrzwydzielnicze oraz kumulacji bardzo gęstego i lepkiego śluzu, który gromadząc się, może prowadzić do przewlekłych stanów zapalnych oraz pogarszania funkcji niektórych narządów.

Mukowiscydoza – dziedziczenie

Mukowiscydoza jest chorobą monogenową, dziedziczoną w sposób autosomalny recesywny, co oznacza, że oboje rodzice muszą być heterozygotami, każdy z nich musi być nosicielem jednej kopii zmutowanego genu. Osoby, które posiadają tylko jedną kopię zmutowanego genu są nosicielami, co w praktyce oznacza, że nie wykazują objawów choroby, ale mogą ją przekazać swojemu potomstwu. Aktualnie znanych jest ponad 2 000 różnych mutacji genu CFTR, z których każda zakłóca transport jonów chlorkowych, prowadząc do gromadzenia się gęstego śluzu, dysfunkcji narządów oraz zaburzeń równowagi elektrolitowej. Najczęściej występującą mutacją jest delecja F508 (F508del). Stopień nasilenia objawów klinicznych różni się w zależności od rodzaju mutacji. Szacuje się, że mukowiscydoza występuje średnio u 1 na 3 500 noworodków. Dzięki badaniom przesiewowym noworodków większość przypadków choroby jest wykrywana już we wczesnym dzieciństwie.

Warto przeczytać: https://diag.pl/pacjent/artykuly/czym-sa-badania-przesiewowe-noworodkow-i-jakie-maja-znaczenie/

Mukowiscydoza – objawy u dzieci i dorosłych

Mukowiscydoza zwykle daje pierwsze oznaki już w okresie noworodkowym lub wczesnym dzieciństwie. W niektórych przypadkach objawy mogą wystąpić w późniejszych etapach życia. Symptomy mają tendencję do nasilania się z biegiem czasu.

Objawy u dzieci

Do najczęstszych objawów mukowiscydozy u dzieci zaliczają się przede wszystkim te związane z układem oddechowym:

• przewlekły, wilgotny kaszel z odkrztuszaniem wydzieliny,
• duszności, świszczący oddech, problemy z oddychaniem,
• częste, nawracające zapalenia oskrzeli i płuc,
• inne infekcje w obrębie układu oddechowego.

Wraz z czasem trwania choroby dochodzi do trwałych uszkodzeń, jak na przykład rozstrzenie oskrzeli czy włóknienie płuc. Zalegająca wydzielina może prowadzić do powstawania przewlekłych stanów zapalnych. W zatokach i jamach nosa mogą tworzyć się polipy. Kolejną grupę objawów stanowią symptomy ze strony układu pokarmowego.

Przeczytaj także: https://diag.pl/pacjent/artykuly/zwloknienie-pluc-jak-je-leczyc-przyczyny-i-objawy-zwloknienia-pluc

Zalegający, gęsty śluz może prowadzić do zablokowania przewodów wyprowadzających trzustki i stopniowo do jej niewydolności, co następnie prowadzi do zaburzeń w wydzielaniu enzymów trawiennych. Dzieci chore na mukowiscydozę rosną wolniej i mają trudności z prawidłowym przybieraniem na wadze. Ponadto mogą skarżyć się na bóle brzucha. Obserwuje się u nich stolce tłuszczowe o nieprawidłowej konsystencji. W przebiegu choroby może też dochodzić do powiększenia śledziony i wątroby. Może pogarszać się również funkcjonalność wątroby oraz czasami pojawia się problem niedrożności jelit.

Objawy u dorosłych

Dzięki postępom w diagnostyce i leczeniu mukowiscydozy coraz więcej chorych dożywa wieku dorosłego. U dorosłych pacjentów ujawniają się głównie powikłania, wynikające z przewlekłego przebiegu choroby. Kluczowym problemem, który utrudnia życie pacjentów z mukowiscydozą jest ciągłe pogarszanie się funkcjonowania układu oddechowego. Mogą wystąpić powikłania, takie jak odma opłucnowa, zwłóknienie płuc, marskość wątroby, nadciśnienie wrotne czy cukrzyca.

U kobiet chorych na mukowiscydozę często spotykane są zaburzenia miesiączkowania, ale możliwe jest zajście w ciążę. Szacuje się, że tylko około 20% kobiet chorych na mukowiscydozę jest bezpłodnych. Jednakże taką ciążę traktuje się jako ciążę wysokiego ryzyka, z większym prawdopodobieństwem poronienia niż u kobiet zdrowych. Mężczyźni z mukowiscydozą są w większości niepłodni, co wynika z niedrożności nasieniowodów.

Mukowiscydoza – diagnostyka

W Polsce wykonuje się badania przesiewowe w kierunku mukowiscydozy. Wykonuje się je w trzeciej dobie życia, co pozwala na wykrycie choroby już na wczesnym etapie życia. Kroplę krwi pobiera się z pięty noworodka na specjalną, przeznaczoną do tego celu bibułę, która trafia następnie do laboratorium. W pobranym materiale oznacza się stężenie immunoreaktywnego trypsynogenu (IRT). Noworodki chore na mukowiscydozę mogą mieć podwyższone stężenia IRT, chociaż trzeba pamiętać, że uzyskanie nieprawidłowego wyniku z tego badania biochemicznego, nie przesądza jeszcze o obecności choroby.

W następnym kroku niezbędne jest wykonanie analizy genetycznej, celem wykrycia ewentualnej mutacji genu CFTR. Badanie genetyczne pozwala też wykryć nosicielstwo nieprawidłowego genu, co w przypadku rodziców, umożliwia ocenę ryzyka urodzenia chorego dziecka. Innym badaniem pomagającym rozpoznać mukowiscydozę jest test potowy.

Jak sama nazwa wskazuje materiałem badanym jest pot pacjenta, w którym oznacza się stężenie jonów chlorkowych. W przypadku podwyższonego stężenia jonów chlorkowych (>40 mmol/l u niemowląt i >60 mmol/l u starszych dzieci), zaleca się powtórzenie testu. Dwa dodatnie wyniki pozwalają rozpoznać mukowiscydozę, ale rekomendowane jest wykonanie również badania genetycznego. Innym narzędziem diagnostycznym jest badanie przeznabłonkowej różnicy potencjałów w błonie śluzowej nosa, ale nie jest to badanie szeroko dostępne.

Mukowiscydoza – leczenie i postępowanie

Leczenie mukowiscydozy ma charakter kompleksowy i wymaga indywidualnego podejścia z uwzględnieniem stopnia zaawansowania choroby, typu mutacji genu CFTR oraz współistniejących powikłań. Duże znaczenie ma opieka zespołu wielospecjalistycznego, tj. pulmonologa, gastroenterologa, dietetyka, fizjoterapeuty. Celem leczenia w przypadku mukowiscydozy jest spowolnienie postępu choroby, poprawa jakości życia, łagodzenie i minimalizacja objawów oraz zmniejszenie ryzyka wystąpienia powikłań.

Podstawowym elementem leczenia jest fizjoterapia oddechowa, skupiająca się na poprawie i utrzymaniu funkcji układu oddechowego. Jej celem jest też oczyszczanie dróg oddechowych z gęstej, zalegającej wydzieliny. Stosuje się między innymi specjalne ćwiczenia oddechowe czy regularne inhalacje.

Ze względu na częste zakażenia dróg oddechowych, u pacjentów chorych na mukowiscydozę szeroko stosuje się antybiotykoterapię i inne leki pozwalające zwalczyć infekcje.

Z uwagi na zaburzenia ze strony układu pokarmowego, które mogą wpływać na proces trawienia i wchłaniania składników odżywczych, konieczna może być suplementacja witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A,D,E,K) oraz zachowanie odpowiedniej diety. Jeśli u pacjenta występują zaburzenia metaboliczne, takie jak cukrzyca, lekarz będzie musiał wdrożyć odpowiednie leczenie wyrównujące poziom glukozy we krwi.

Ogromny przełom w leczeniu mukowiscydozy nastąpił dzięki wprowadzeniu nowej klasy leków, będących modulatorami CFTR. Wśród nich ivacaftor, lumacaftor oraz będące badaniach klinicznych tezakaftor i iwakaftor. Terapia tymi lekami nie tylko łagodzi objawy, ale działa bardziej na przyczynę choroby, korygując nieprawidłowe działanie białka CFTR wynikające z mutacji. Niestety, skuteczność tych leków zależy od rodzaju mutacji, dlatego nie u wszystkich chorych mogą one zostać zastosowane. Mimo znacznego postępu w terapiach mukowiscydozy, jeśli dochodzi do znacznego zaostrzenia objawów i zaawansowanej niewydolności oddechowej konieczny może być przeszczep płuc.

Mukowiscydoza – rokowania

Rokowania pacjentów chorych na mukowiscydozę uległy znaczącej poprawie, za sprawą wczesnej diagnostyki, prowadzonej w ramach badań przesiewowych u noworodków oraz coraz skuteczniejszym metodom leczenia. Na uwagę zasługuje fakt, że w krajach rozwiniętych średnia długość życia chorych na mukowiscydozę systematycznie rośnie, a kilkadziesiąt lat temu większość pacjentów nie dożywała dorosłości. Wprowadzenie nowych leków zrewolucjonizowało terapię i zwiększyło przeżywalność pacjentów oraz zmniejszyło liczbę hospitalizacji, a co za tym idzie wpłynęło na ogólną poprawę jakości życia chorych.

Obecnie prowadzone są również badania nad zastosowaniem technologii CRISPR w mukowiscydozie. CRISPR w dużym uproszczeniu to technologia edycji genów, która pozwala na precyzyjne zmiany w DNA organizmów. Zastosowanie tej metody dawałoby w przyszłości możliwość leczenia przyczynowego choroby. Rozwój terapii genowych daje nadzieję na otwarcie nowych możliwości terapeutycznych w przyszłości.

Pytania i odpowiedzi

1. Jak postęp w technologii terapii genowej, np. CRISPR, może wpłynąć na leczenie mukowiscydozy?

Postęp w terapii genowej, zwłaszcza metod takich jak CRISPR może zrewolucjonizować leczenie mukowiscydozy. Tego typu terapie, pozwalałyby na precyzyjną edycję wadliwego genu CFTR. Usunięcie mutacji genetycznej, eliminowałoby samą przyczynę choroby. Obecnie technologia ta jest w fazie badań i wymaga dalszego rozwoju, jednak daje perspektywy i być może otworzy nowe możliwości leczenia mukowiscydozy w przyszłości.

2. Jak zmienia się perspektywa życia z mukowiscydozą dzięki nowoczesnym terapiom?

Dzięki nowoczesnym terapiom jakość życia osób chorych na mukowiscydozę znacząco się poprawiła. Wydłużyła się także długość życia pacjentów. Z kolei regularna fizjoterapia, wsparcie żywieniowe czy odpowiednia antybiotykoterapia pozwalają lepiej kontrolować infekcje i utrzymywać sprawność układu oddechowego.

3. Jak mukowiscydoza wpływa na funkcjonowanie innych organów, takich jak np. wątroba i trzustka?

Mukowiscydoza jest chorobą ogólnoustrojową, która mimo że najbardziej jest kojarzona z układem oddechowym to wpływa też na funkcjonowanie innych narządów, w tym trzustki i wątroby. Może dochodzić do zablokowania przewodów wyprowadzających trzustki przez gęsty śluz i stopniowo do jej niewydolności. Następnie brak odpowiedniego wydzielania enzymów trawiennych może zaburzyć procesy trawienia i wchłaniania pokarmów. W wątrobie może dojść do zastoju żółci, zapalenia i stopniowego zwłóknienia, co w ciężkich przypadkach może skutkować marskością.