Neuroanatomiczne korelaty ataksji rdzeniowo-móżdżkowej: etiologia i objawy kliniczne

Ataksja rdzeniowo-móżdżkowa (ang. spinocerebellar ataxia, SCA) to grupa chorób genetycznych (ponad 30 zaburzeń) charakteryzujących się podobnymi objawami klinicznymi, ale różniących się mutacjami genowymi, które są przyczyną choroby. Główną cechą obrazu klinicznego ataksji rdzeniowo-móżdżkowej są zaburzenia koordynacji ruchowej wynikające z uszkodzenia móżdżku. W poniższym artykule opisujemy dokładne przyczyny i objawy ataksji oraz wyjaśniamy, czy ataksja rdzeniowo-móżdżkowa jest chorobą dziedziczną.

Objawy ataksji rdzeniowo-móżdżkowej

Ataksje rdzeniowo-móżdżkowe należą do niejednorodnej grupy postępujących chorób neurodegeneracyjnych. Ich przyczyną jest zwyrodnienie móżdżku lub innych połączonych z nim struktur układu nerwowego. Szacuje się, że częstość występowania choroby wynosi około 3 przypadki na 100 000 urodzeń. Najczęściej chorują osoby w wieku 30-50 lat.

Wyróżnia się ponad 30 podtypów ataksji rdzeniowo-móżdżkowej ze względu na rodzaj mutacji genowej, który ją wywołuje. Uznaje się jednak, że najczęściej występującym typem tej choroby jest SCA3. Częstość występowania poszczególnych typów ataksji jest wysoce uzależniona od regionu geograficznego, co może być związane z efektem założyciela. 

Podstawowy obraz kliniczny ataksji rdzeniowo-móżdżkowych obejmuje zaburzenia koordynacji ruchowej, problemy ze wzrokiem, oczopląs oraz zaburzenia mowy. W określonych typach SCA mogą występować inne dodatkowe objawy, jak:

• mioklonie,
• skurcze mięśni,
• barwnikowe zwyrodnienie plamki żółtej,
• drżenie posturalne kończyn górnych,
• mimowolne ruchy,
• drżenie pęczkowe nerwów twarzowo-językowych,
• ubytek słuchu,
• upośledzenie funkcji poznawczych,
• parkinsonizm,
• niedowidzenie,
• narkolepsja,
• zaburzenia psychiczne.

Zobacz także: Mioklonie – czym są i kiedy występują?

Przyczyny ataksji rdzeniowo-móżdżkowej

Przyczyną ataksji rdzeniowo-móżdżkowych są mutacje genowe (m.in. w genach ATXN1, ATXN2, ATXN3, PLEKHG4, SPTBN2, CACNA1A, CBLN1). Mutacje te mogą mieć postać powtórzeń sekwencji niekodujących, zwiększenia liczby powtórzeń trójek nukleotydowych (CAG) kodujących glutaminę lub mutacji punktowych. Najczęstsze typy ataksji rdzeniowo-móżdżkowych to typy 1, 2, 3, 6, 7, 8.

Ataksja rdzeniowo-móżdżkowa typu 1 jest spowodowana ekspansją powtórzeń tripletowych CAG zlokalizowanych w N-końcowym regionie kodujący chorobotwórczego genu ATXN1 zlokalizowanego na chromosomie 6. Mutacja skutkuje wytwarzaniem zmutowanego białka, zwanego ataksyną-1, z dłuższym niż zwykle odcinkiem poliglutaminowym.

Typ 2 ataksji wywołany jest ekspansją powtórzeń CAG w genie ATXN2, a typ 3 wynika z mutacji genu MJD1, który koduje ataksynę-3.

Ataksja rdzeniowo-móżdżkowa typu 6 jest spowodowana ekspansją powtórzeń CAG w genie CACNA1A, który koduje podjednostkę α1A kanału wapniowego bramkowanego napięciem.

Ataksja rdzeniowo-móżdżkowa typu 7 stanowi jedną z chorób ekspansji poliglutaminy wraz ze wzrostem liczby powtórzeń CAG. Gen mapuje się na chromosomie 3. Typ 8 ataksji jest spowodowany ekspansją powtórzeń CTA/CTG na chromosomie 13.

Diagnostyka choroby

Diagnostyka ataksji rdzeniowo-móżdżkowej opiera się na analizie obrazu klinicznego choroby, dokładnego wywiadu z pacjentem i wyniku badania neurologicznego oraz genetycznego. Badanie genetyczne wykonuje się najczęściej na podstawie metody sekwencjonowania nowej generacji (ang. next generation seguencing, NGS). Badanie to polega na analizie sekwencji kodującej wszystkich genów odpowiedzialnych za występowanie objawów klinicznych ataksji.

Jeżeli symptomy choroby wskazują na określony podtyp ataksji, możliwe jest również zbadanie mutacji konkretnego genu innymi technikami biologii molekularnej. Materiałem do badań jest próbka krwi żylnej pacjenta, z której izoluje się DNA. Badanie nie wymaga specjalnego przygotowania, pacjent nie musi być na czczo, a próbka krwi może zostać pobrana o dowolnej porze.

W przypadku kobiet ciężarnych, u których w rodzinie wystąpiły przypadki ataksji rdzeniowo-móżdżkowych, możliwe jest również wykonanie badań prenatalnych płodu. Określają one obecność lub brak określonej mutacji wywołującej chorobę. Materiał do badań pobiera się zazwyczaj w trakcie inwazyjnej procedury, np. amniopunkcji. Dlatego też należy rozważyć wszystkie argumenty „za i przeciw” odnośnie badania. Decyzję o wykonaniu inwazyjnych badań prenatalnych, które mogą m.in. zwiększać ryzyko poronienia, podejmuje lekarz prowadzący ciążę w porozumieniu z rodzicami dziecka.

Sprawdź również: Badanie genetyczne płodu – jakie i kiedy warto wykonać?

Rola rehabilitacji w przebiegu choroby

Niezwykle ważnym aspektem w terapii osób dotkniętych ataksją rdzeniowo-móżdżkową jest odpowiednio dobrana rehabilitacja. Obejmuje ona m.in. ćwiczenia koordynacji ruchowej, ćwiczenia mowy i równowagi. Systematyczna fizjoterapia zwiększa komfort życia chorych i ułatwia codzienne funkcjonowanie w społeczeństwie.

Sposób dziedziczenia ataksji rdzeniowo-móżdżkowej

Ataksja rdzeniowo-móżdżkowa dziedziczona jest w sposób autosomalny dominujący. Oznacza to, że choroba ujawnia się gdy uszkodzona jest tylko jedna z dwóch kopii danego genu odziedziczona od matki lub ojca. Każdy rodzic, który jest nosicielem mutacji genetycznej dziedziczonej w opisany sposób ponosi 50% ryzyko urodzenia chorego dziecka. W przypadku wystąpienia mutacji u obojga rodziców 100% potomstwa urodzi się chore. Jeżeli stwierdzono obecność ataksji mózgowo-rdzeniowej w rodzinie zaleca się skierowanie pozostałych krewnych na badania genetyczne i objęcie ich poradnictwem genetycznym, aby w przyszłości móc oszacować ryzyko ujawnienia się choroby w kolejnych pokoleniach.