Otyłość to choroba! Przyczyny otyłości i leczenie

Nadwaga i otyłość stanowią poważny problem zdrowotny, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych. Najczęściej są skutkiem zaburzeń odżywiania, które często prowadzą do wielu powikłań metabolicznych. Otyłość i nadwaga mogą dotyczyć osób w każdym wieku, dlatego obserwuje się je u dorosłych, jak również u dzieci i młodzieży. Dowiedz się więcej, jakie są najczęstsze przyczyny i skutki otyłości.

Czym jest otyłość?

Otyłość jest chorobą przewlekłą. Rozwija się, kiedy w organizmie przez dłuższy czas utrzymuje się dodatni bilans energetyczny. Oznacza to, że ilość składników odżywczych dostarczanych wraz z pożywieniem przewyższa zapotrzebowanie pacjenta. Głównie zależy ono od podstawowej przemiany materii, aktywności fizycznej i produkcji ciepła przez organizm. Z tego powodu uznaje się, że otyłość jest skutkiem zaburzeń odżywiania.

Według definicji ustalonej przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) otyłość przebiega jako nadmierne gromadzenie się tkanki tłuszczowej w organizmie. W efekcie prowadzi do rozwoju innych chorób. Rozpoznanie otyłości zwykle jest stawiane na podstawie wskaźnika masy ciała (BMI), gdy wynosi on ≥ 30 kg/m². Na nadwagę wskazują natomiast wartości BMI, które mieszczą się w zakresie 25–29,9 kg/m².

Światowa Organizacja Zdrowia alarmuje, że problem otyłości może dotyczyć nawet ponad 20% populacji (21,5% mężczyzn i 24,5% kobiet). Wraz z nadwagą przyczynia się ona do pogorszenia stanu zdrowia pacjentów, jakości ich życia, a w konsekwencji może także prowadzić do przedwczesnych zgonów.

Jakie są przyczyny otyłości?

Obecnie uważa się, że otyłość nie jest chorobą metaboliczną, lecz rozwija się w konsekwencji zaburzeń odżywiania. Problem otyłości stanowi wynik nałożenia się wielu nieprawidłowości; powody jej pojawienia się są bowiem niezwykle złożone. Do rozwoju otyłości mogą przyczyniać się m.in.: warunki środowiska, wrodzone zespoły, nabyte schorzenia czy prowadzone leczenie.

Czynniki środowiskowe

Warunki środowiska zewnętrznego odgrywają kluczową rolę w rozwoju otyłości. Dotyczą czynników, z którymi pacjent ma kontakt obecnie lub miał go w przeszłości, np. w okresie dzieciństwa. Do głównych przyczyn otyłości należą m.in.:

• niewłaściwe nawyki żywieniowe, np. spożywanie żywności wysokoprzetworzonej, produktów bogatych w cukry i tłuszcze oraz ubogich w błonnik pokarmowy;
• niewielka aktywność fizyczna;
• długotrwałe przekraczanie zapotrzebowania energetycznego organizmu;
• doświadczanie przewlekłego stresu.

Czynniki genetyczne

Trwają badania nad określeniem genów, których mutacje mogą przyczyniać się do rozwoju otyłości. Dotychczas opisano taką zależność dla niektórych substancji uczestniczących w osi, która reguluje uczucie głodu i sytości, np. leptyny i proopiomelanokortyny (POMC).

Otyłość może występować jako objaw uwarunkowanych genetycznie zespołów chorobowych, takich jak osteodystrofia Albrighta i zespół Pradera-Willego. Wówczas często towarzyszą jej także cechy dysmorficzne, które są widoczne w wyglądzie zewnętrznym, wady rozwojowe i niepełnosprawność umysłowa.

Występowanie otyłości wśród członków tej samej rodziny najczęściej wynika jednak z powielania niewłaściwych nawyków żywieniowych i niezdrowych wzorców stylu życia.

Zaburzenia emocjonalne

Otyłość rozwija się na podłożu zaburzeń odżywiania, które mogą wynikać z problemów natury psychicznej. Brak akceptacji samego siebie, trudności w radzeniu sobie z emocjami i przewlekły stres mogą sprawiać, że pacjent przestaje dbać o swoje posiłki lub zaczyna przywiązywać do nich zbyt dużą wagę. Dodatkowo jedzenie stanowi częsty sposób rozładowywania nagromadzonego napięcia. Do najczęstszych zaburzeń emocjonalnych, które mogą prowadzić do otyłości, należą m.in.:

• trudności w realizowaniu potrzeb psychicznych w dojrzały sposób, np. miłości czy bezpieczeństwa;
• obniżenie samooceny i nastroju, które mogą prowadzić do depresji;
• uzależnienie od jedzenia;
• zespół kompulsywnego jedzenia (binge eating syndrome – BED), który charakteryzuje się występowaniem napadów objadania się. Pacjent traci wówczas kontrolę nad jakością i ilością przyjmowanego pożywienia. Takie ataki mogą pojawiać się pod wpływem niepokoju, zdenerwowania czy znudzenia;
• zespół nocnego jedzenia (night eating syndrome – NES), w którego przebiegu pacjent odczuwa niechęć do jedzenia w godzinach porannych, ale ma skłonności do objadania się wieczorem.

Zaburzenia hormonalne

Zaburzenia endokrynologiczne mogą upośledzać działanie osi, które regulują pobieranie pokarmu oraz uczucie głodu i sytości. Hormony często kontrolują przebieg wielu procesów metabolicznych, dlatego ich niewłaściwe wydzielanie prowadzi do zmniejszenia wydatku energetycznego, np. poprzez ograniczenie produkcji ciepła czy podstawowej przemiany materii. Otyłość najczęściej rozwija się w przebiegu:

• choroby lub zespołu Cushinga;
• niedoboru hormonu wzrostu;
• nadmiaru androgenów u kobiet;
• niepełnego rozwoju gonad, czyli narządów płciowych wewnętrznych;
• niedoczynności przysadki, w szczególności gdy dochodzi do ograniczenia wydzielania wielu hormonów;
• niedoczynności tarczycy.

Działania niepożądane przyjmowanych leków

Otyłość może wystąpić w przebiegu leczenia innych stanów. Nadmiar tkanki tłuszczowej gromadzi się w organizmie z powodu stosowania preparatów, które:

• zwiększają przyjmowanie pokarmów, np. glikokortykosteroidów, insuliny, niektórych leków przeciwdepresyjnych i przeciwpsychotycznych;
• zmniejszają wydatek energetyczny organizmu, np. beta-blokerów, które są stosowane w terapii chorób sercowo-naczyniowych.

Jakie mogą być skutki otyłości?

Otyłość wiąże się z nadmiernym gromadzeniem tkanki tłuszczowej. Jej komórki są aktywne metabolicznie, co prowadzi do zaburzenia równowagi procesów, które zachodzą w organizmie. Rozwija się wówczas przewlekły stan zapalny i wzrasta stężenie wolnych kwasów tłuszczowych we krwi. W tym mechanizmie powstaje insulinooporność, która często towarzyszy otyłości.

Wymienione zaburzenia metaboliczne prowadzą do rozwoju powikłań związanych z przemianą materii, m.in.:

• stanów przedcukrzycowych, czyli nieprawidłowej glikemii na czczo (IFG) i nieprawidłowej tolerancji glukozy (IGT);
• cukrzycy typu II;
• niealkoholowej stłuszczeniowej choroby wątroby;
• chorób sercowo-naczyniowych, np. nadciśnienia tętniczego, zespołów wieńcowych i udaru mózgu;
• uszkodzenia nerek;
• zaburzeń hormonalnych, np. dotyczących hormonów płciowych, co może skutkować niepłodnością, obniżeniem stężenia hormonu wzrostu i zwiększeniem poziomu hormonu TSH, produkowanego przez tarczycę;
• nowotworów – u kobiet otyłość najczęściej przyczynia się do rozwoju raka endometrium, piersi i pęcherzyka żółciowego, u mężczyzn zaś w tym mechanizmie mogą powstawać np. gruczolakorak przełyku, rak tarczycy czy jelita grubego.

Otyłość negatywnie wpływa także na inne funkcje organizmu. Do jej powikłań należą np.:

• kamica żółciowa;
• obturacyjny bezdech senny;
• astma;
• wysiłkowe nietrzymanie moczu;
• zaburzenia psychiczne, m.in. depresja czy zaburzenia lękowe;
• choroba zwyrodnieniowa stawów, głównie biodrowych, kolanowych i kręgosłupa.

Jakie są kryteria rozpoznania otyłości?

Diagnostyka nadwagi i otyłości ma na celu stwierdzenie stopnia zaawansowania zaburzenia. Nie oddaje ona złożonego charakteru choroby, ale pozwala na wprowadzenie odpowiedniego postępowania leczniczego.

Określenie wartości wskaźnika masy ciała (BMI)

Wskaźnik masy ciała (BMI) stanowi iloraz masy ciała (wyrażonej w kilogramach) i wzrostu (podanego w metrach), podniesionego do potęgi drugiej. Nadwagę można rozpoznać, gdy wartości BMI znajdują się w granicach 25–29,9 kg/m². Natomiast otyłość stwierdza się, jeżeli wynik BMI jest równy lub przekracza 30 kg/m².

Wskaźnik masy ciała pozwala także ocenić stopień otyłości:

• I stopień – 30–34,9 kg/m².
• II stopień – 35–39,9 kg/m²;
• III stopień ≥ 40 kg/m².

BMI umożliwia wstępne oszacowanie stanu pacjenta, jednak ma swoje ograniczenia, np. cechuje się mniejszą czułością w przypadku kobiet. Dodatkowo za pomocą tego wskaźnika nie udaje się ocenić rozmieszczenia tkanki tłuszczowej, a ponadto parametr jest zależny od wielu czynników wewnętrznych i zewnętrznych.

Inne kryteria rozpoznania otyłości

Diagnostyka nadwagi i otyłości obejmuje także:

• badanie zawartości tłuszczu w organizmie za pomocą bioimpedancji;
• stwierdzenie otyłości trzewnej, czyli brzusznej, gdy obwód talii wynosi ≥ 94 cm u mężczyzn lub ≥ 80 cm kobiet. Taki stan można potwierdzić także za pomocą densytometrii, tomografii komputerowej lub rezonansu magnetycznego;
• rozpoznanie otyłości metabolicznej u osoby z prawidłową masą ciała, gdy występują depozyty tłuszczu w organizmie i związane z nimi konsekwencje zdrowotne pomimo prawidłowej wartości wskaźnika BMI. Nie ustalono jednoznacznych kryteriów dla rozpoznania tego stanu. Uważa się jednak, że przy podejrzeniu tego rodzaju otyłości należy skontrolować ciśnienie tętnicze, obwód talii, stężenie glukozy i triglicerydów (tłuszczów) w surowicy na czczo oraz ocenić poziom cholesterolu we krwi, a zwłaszcza jego frakcji HDL.

Jak wygląda leczenie otyłości?

Nadwaga i otyłość są chorobami, które wymagają wprowadzenia postępowania terapeutycznego, aby zapobiec ich możliwym powikłaniom. Leczenie powinno skupiać się nie tylko na zmniejszeniu masy ciała, ale także na polepszeniu jakości życia chorego i parametrów metabolicznych jego organizmu.

Najlepsze efekty terapii osiągają pacjenci, którzy otrzymują całościowe wsparcie ze strony zespołu specjalistów, ponieważ choroba, z którą się mierzą, jest związana z różnymi aspektami ich życia. Leczenie musi zostać dobrane indywidualnie i odpowiadać na potrzeby chorego.Podczas ustalania planu postępowania należy także zawsze uwzględnić możliwości pacjenta, m.in. finansowe czy intelektualne.

Proces leczenia otyłości może obejmować:

• postępowanie dietetyczne i zmianę nawyków żywieniowych;
• wprowadzenie aktywności fizycznej, która jednak musi zostać dopasowana do stanu zdrowia i kondycji chorego;
• psychoterapię;
• farmakoterapię, czyli przyjmowanie leków, które mogą ułatwiać przestrzeganie zaleceń, zmniejszają ryzyko rozwoju powikłań i poprawiają jakość życia pacjenta;
• metody operacyjne lub endoskopowe, które należy rozważyć, gdy postępowanie zachowawcze nie przynosi oczekiwanych efektów.

Autor: Monika Nowakowska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian

Bibliografia

1. P. Bogdański, L. Ostrowska, M. Wyleżoł, Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na otyłość 2022. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Leczenia Otyłości, „Medycyna Praktyczna” 2022, nr 5.
2. P. Gajewski i in., Interna Szczeklika, Medycyna Praktyczna, Kraków 2017, s. 2662–2678.