Półpasiec - przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie

Półpasiec to choroba, która może pojawić się u osób w każdym wieku. Z jej wystąpieniem możliwe są liczne, poważne powikłania zdrowotne. Z tego powodu warto wiedzieć jakie są pierwsze objawy półpaśca oraz kiedy należy zgłosić się do lekarza. Czym jest półpasiec, jaka jest jego przyczyna, oraz na czym polega leczenie?

Półpasiec – co to jest?

Półpasiec to ostra choroba wirusowa, której objawy manifestują się przede wszystkim na powierzchni skóry. Jego rozwój związany jest z wcześniejszym zachorowaniem na inną chorobę – ospę wietrzną. Wynika to z faktu, że zarówno ospa wietrzna, jak i półpasiec wywoływane są przez tego samego wirusa – wirusa ospy wietrznej (varicella-zoster virus – VZV). Po wyleczeniu ospy wietrznej wirus pozostaje w organizmie w postaci  utajonej. Przebieg półpaśca może wyglądać w różny sposób. Wynika to m.in. ze zmiennej lokalizacji zmian chorobowych na ciele, a także dodatkowych uwarunkowań zdrowotnych pacjenta oraz chorób współwystępujących. W określonych przypadkach półpasiec związany jest ze znaczącym ryzykiem poważnych powikłań – szczególnie w sytuacji, gdy występuje on w okolicy oczu lub uszu.

Półpasiec występuje na całym świecie, bez korelacji z określoną porą roku. Ryzyko rozwoju choroby wzrasta wraz z wiekiem pacjenta. Z tego powodu najczęściej półpasiec obserwowany jest u osób po 65 roku życia, choć do jego rozwoju może także dochodzić wśród najmłodszych pacjentów. Szczególnie narażone na półpaśca są osoby, które cierpią na różnego typu zaburzenia odporności lub też są w trakcie leczenia z wykorzystaniem preparatów o działaniu immunosupresyjnym. Kolejnym czynnikiem, który zwiększa ryzyko rozwoju półpaśca jest narażenie na nasilony stres psychologiczny, chociażby związany z sytuacją rodzinną lub zawodową pacjenta.

Półpasiec – objawy

Głównym objawem półpaśca jest charakterystyczna wysypka skórna, której występowanie ograniczone jest do obrębu jednego dermatomu. Dermatom to określona powierzchnia skóry, która unerwiona jest przez pojedynczy nerw rdzeniowy. Na tułowiu wyglądem przypominają one równoległe pasy, które rozciągają się od kręgosłupa do linii pośrodkowej przedniej powierzchni ciała – stąd też nazwa choroby. Ten specyficzny typ dystrybucji zmian skórnych wynika z dokładnych mechanizmów rozwoju choroby, które opisane zostały poniżej.

Najwcześniejsze objawy półpaśca są dość niecharakterystyczne. Wynikają one z wczesnej fazy choroby wirusowej i mogą obejmować dolegliwości takie jak:

• Ból głowy,
• Podwyższona temperatura ciała,
• Uogólnione pogorszenie samopoczucia.

Krótko po pojawieniu się powyższych objawów może dojść do rozwoju dolegliwości skórnych. Najpierw zazwyczaj są to: uczucie swędzenia, pieczenia lub bólu związanego z przeczulicą, gdzie nawet niewielki dotyk może wywoływać nieprzyjemne odczucia. W ciągu kilku dni dochodzi do pojawienia się charakterystycznej dla półpaśca wysypki skórnej w obrębie zajętego dermatomu. Warto zaznaczyć, że wysypka oraz objawy towarzyszące mogą zarówno obejmować całość powierzchni unerwionej przez dany nerw, jak i tylko niewielką jej część. Zmiany skórne w przebiegu półpaśca najpierw przybierają postać wypełnionych treścią surowiczą pęcherzyków, które lokalizują się na rumieniowo zmienionej skórze. Zajęty obszar może być dodatkowo w pewnym stopniu opuchnięty. Z czasem pęcherzyki zaczynają wypełniać się krwią, przez co zmieniają swoje zabarwienie na ciemniejsze. Po około tygodniu (do 10 dni) wysypka zaczyna ustępować, pęcherzyki przysychają oraz dochodzi do powstawania strupów. Przez okres występowania wysypki zazwyczaj obecne są także dolegliwości bólowe oraz swędzenie, które powinny ustępować wraz ze znikaniem pęcherzyków z powierzchni skóry. Warto jednak mieć na uwadze, że mogą one utrzymywać się dłużej oraz być związane z pewnymi komplikacjami choroby. Jedną z częstszych komplikacji półpaśca jest tzw. neuralgia popółpaścowa, gdzie objawy bólowe w zajętym wcześniej dermatomie utrzymują się przez wiele miesięcy lub nawet lat. Z tego powodu nigdy nie należy ignorować objawów rozwoju półpaśca i należy każdorazowo skonsultować z lekarzem.

W sytuacji, gdy półpasiec występuje na twarzy możliwy jest rozwój poważnych powikłań choroby. W zależności od dokładnego zakresu rozwoju zmian skórnych można wyróżnić dwa szczególne rodzaje półpaśca- jest to półpasiec oczny oraz półpasiec uszny.

Półpasiec oczny charakteryzuje się zajęciem skóry w okolicy oka oraz dodatkowymi zmianami chorobowymi także na powierzchni gałki ocznej. W przebiegu tego typu choroby, poza zmianami na skórze w okolicy oczodołu może dojść do dodatkowego rozwoju zapalenia spojówki oraz rogówki, czemu towarzyszą objawy takie jak:

• Ból oka,
• Pieczenie oka,
• Przekrwienie gałki ocznej,
• Nasilone łzawienie,
• Zaburzenia widzenia,
• Nadwrażliwość na światło,
• Obrzęk powiek.

Nieleczony półpasiec oczny może prowadzić do przewlekłego pogorszenia jakości widzenia w zajętym oku lub też skutkować nawet permanentną utratą widzenia. Z tego powodu w przebiegu półpaśca ocznego wymagane jest leczenie wewnątrzszpitalne (hospitalizacja) oraz częste kontrole stanu zdrowia przeprowadzane przez lekarza okulistę.

Analogicznie, półpasiec uszny obejmuje okolice małżowiny usznej oraz wewnętrzną powierzchnię ucha. Może towarzyszyć temu zajęcie przez chorobę także VII nerwu czaszkowego (nerwu twarzowego) – mowa wówczas o Zespole Ramsaya Hunta. W przebiegu tej choroby, poza klasyczną wysypką oraz dolegliwościami bólowymi może dojść do wystąpienia zaburzeń słuchu, zaburzeń równowagi lub też szumów usznych. Nietypowym objawem dla klasycznego półpaśca, który jednak może pojawić się w przebiegu półpaśca usznego jest także niedowład nerwu twarzowego. Nerw ten odpowiedzialny jest głównie za unerwienie ruchowe mięśni twarzy, w związku z czym objawy jego jednostronnego uszkodzenia obwodowego mogą obejmować:

• Asymetrię w wyglądzie twarzy – m.in. problemy z marszczeniem brwi oraz czoła,
• Opadanie kącika ust,
• Problemy z domknięciem oka,
• Utrudnione spożywanie pokarmów.

Dodatkowo mogą także pojawić się m.in. zaburzenia odczuwania smaku, suchość w ustach oraz zmniejszone łzawienie oka po zajętej przez chorobę stronie twarzy. Opisane powyżej objawy w przypadku nieleczonego półpaśca mogą utrzymywać się znacząco dłużej niż sama choroba podstawowa. Dodatkowo może dojść do rozwoju przetrwałych zaburzeń słuchu lub nawet całkowitej utraty słyszenia w zajętym przez chorobę uchu. Z tego powodu nigdy nie należy próbować leczyć schorzenia samodzielnie lub czekać na jej samoistne ustąpienie, lecz jak najszybciej udać się do lekarza.

Półpasiec u dzieci

Półpasiec u dzieci występuje rzadziej niż wśród osób dorosłych, jednak możliwy jest rozwój tej choroby wśród pacjentów pediatrycznych. Najczęściej dochodzi do tego w sytuacji obniżenia odporności, do którego może dojść z wielu powodów. Objawy półpaśca u dzieci są zazwyczaj podobne do dolegliwości obecnych u osób dorosłych, jednak często choroba posiada łagodniejszy przebieg, z mniejszym nasileniem dolegliwości bólowych. Nasilenie objawów zazwyczaj jest większe wraz z wiekiem – z tego powodu najciężej chorobę przechodzą seniorzy oraz są oni bardziej narażeni na rozwój powikłań. W przypadku półpaśca u dzieci warto jednak pamiętać, że istnieją także inne choroby, których objawy mogą przypominać dolegliwości rozwijające się w przebiegu półpaśca, dlatego w przypadku wystąpienia niepokojących dolegliwości u dziecka należy skonsultować je z lekarzem pediatrą.

Jakie są przyczyny półpaśca?

Do wystąpienia u danej osoby półpaśca niezbędne jest wcześniejsze przechorowanie ospy wietrznej, które zazwyczaj następuje w dzieciństwie. Za rozwój ospy wietrznej odpowiada wirus VZV. Przebieg tej choroby w większości przypadków jest dość łagodny. Najczęściej dochodzi do rozwoju uogólnionych objawów infekcji wirusowej oraz wysypki pod postacią niewielkich pęcherzyków, które lokalizują się głównie na skórze tułowia i głowy. Po ustąpieniu tych objawów wirus nie jest jednak całkowicie eliminowany z organizmu, lecz pozostaje w postaci uśpionej (latentnej) w zwojach czuciowych nerwów – zarówno czaszkowych, jak i rdzeniowych. Może on utrzymywać się w tej nieaktywnej formie przez wiele lat, nie wywołując jakichkolwiek objawów.

W określonych sytuacjach, jak nasilony stres, inne infekcje lub pogorszenie odporności organizmu może dojść do reaktywacji tego wirusa oraz rozwoju półpaśca. Zakres zmian chorobowych oraz ich lokalizacja zależy od tego, który zwój nerwowy został wcześniej zajęty przez wirusa VZV. Za rozwój postaci ocznej oraz usznej odpowiada wirus zlokalizowany w określonych zwojach nerwów czaszkowych. Odpowiadają one m.in. za unerwienie czuciowe oraz ruchowe okolic głowy, a ich dokładny przebieg oraz budowa są dość skomplikowane. Nerwy rdzeniowe z kolei wychodzą z kręgosłupa pomiędzy poszczególnymi kręgami. Jeżeli wirus zlokalizuje się w ich zwojach czuciowych wówczas mamy najczęściej do czynienia z półpaścem umiejscowionym na tułowiu lub kończynach, który nie jest związany z ryzykiem rozwoju tak drastycznych powikłań jak półpasiec uszny lub półpasiec oczny.  

Czy półpasiec jest zaraźliwy?

Wirus ospy wietrznej i półpaśca jest wysoce zakaźny. Z tego powodu osoby, które chorują na aktywną postać półpaśca z obecną wysypką skórną stanowią potencjalne źródło zakażenia dla innych. Ryzyko zarażenia się znacząco wzrasta w przypadku kontaktu ze skórą osoby chorej lub też płynem surowiczym obecnym w pęcherzykach skórnych. Szczególnie ostrożne powinny być kobiety w ciąży, jako że zakażenie wirusem VZV w tym okresie może skutkować rozwojem komplikacji związanych ze zdrowiem ich dziecka

Półpasiec – diagnostyka

Rozpoznanie półpaśca najczęściej stawiane jest przez lekarza na podstawie wywiadu chorobowego oraz charakterystycznego wyglądu zmian skórnych. Niewiele chorób wywołuje wysypkę ograniczoną do jednego dermatomu – z tego powodu rzadko występuje konieczność przeprowadzania badań dodatkowych w celu potwierdzenia diagnozy. W określonych przypadkach choroby o mniej charakterystycznym przebiegu lekarz może zadecydować o zleceniu testów laboratoryjnych, które będą miały na celu potwierdzenie infekcji wywołanej przez wirusa VZV. Badania te mogą obejmować m.in. oznaczenie z krwi pacjenta stężeń specyficznych przeciwciał IgM skierowanych przeciwko wirusowi ospy wietrznej i półpaśca. Ich wykrycie w połączeniu z objawami chorobowymi może potwierdzić aktywną postać choroby, jako że ta forma immunoglobulin nie występuje we krwi pacjenta w sytuacji, gdy wirus pozostaje w stanie uśpienia. Dodatkowo możliwe jest potwierdzenie obecności materiału genetycznego wirusa (DNA VZV) metodą RT-PCR w różnych rodzajach materiału pobranych od badanego. Materiałem do badania może być krew, płyn mózgowo-rdzeniowy (PMR), popłuczyny oskrzelowo-pęcherzykowe (BAL), plwocina, ślina, mocz, stolec. Dzięki wykorzystaniu tej metody otrzymanie dodatniego wyniku jest równoznaczne z potwierdzeniem diagnozy i rozpoznaniem półpaśca.

Półpasiec – leczenie

Dokładny schemat leczenia półpaśca jest każdorazowo dobierany indywidualnie przez lekarza do danego pacjenta, z uwzględnieniem jego dolegliwości oraz dodatkowych obciążeń. Leczenie objawowe skupia się na minimalizowaniu dolegliwości występujących w półpaścu – czyli przede wszystkim bólu oraz swędzenia towarzyszącemu wysypce. W tym celu mogą być stosowane doustne leki przeciwbólowe oraz różnego rodzaju maści stosowane miejscowo na zmiany chorobowe. Leczenie przyczynowe polega na podawaniu pacjentowi leków przeciwwirusowych (takich jak np. acyklowir lub walacyklowir), które mają na celu zmniejszenie nasilenia objawów oraz skrócenie czasu choroby poprzez hamowanie namnażania się wirusa VZV w organizmie. Największa skuteczność tych leków obserwuje się w przypadku rozpoczęcia terapii jak najszybciej od momentu wystąpienia pierwszych objawów – optymalnie w ciągu 72 godzin.

Nieleczony półpasiec może być związany ze zwiększonym ryzykiem rozwoju powikłań choroby, takich jak np. neuralgia popółpaścowa. W jej przebiegu stosuje się inne, specjalistyczne leki, które mają na celu walkę z silnym bólem o charakterze nerwowym.

Warto pamiętać także o podstawowym sposobie zapobiegania ospie wietrznej oraz półpaścowi, czyli szczepieniu ochronnym. Od dłuższego czasu w Polsce dostępne są szczepionki, które zapobiegają zachorowaniu na ospę wietrzną, co znacząco zmniejsza także ryzyko rozwoju półpaśca na późniejszych etapach życia. Szczepienia te można stosować bezpiecznie od 9 miesiąca życia pacjenta oraz u starszych osób, które nie chorowały w przeszłości na ospę wietrzną.