Prawidłowy puls. Normy prawidłowego tętna u dzieci i dorosłych

Zakochanie, złość, strach, zdenerwowanie… To tylko kilka z wielu uczuć, które spotykają nas w życiu. Część z nich towarzyszy radosnym chwilom, inne zaś tym, o których wolelibyśmy zapomnieć. Wszystkie jednak powodują „mocniejsze bicie serca”, a rodząc emocje czynią nasze życie jeszcze bardziej „ludzkim”. Bicie serca wyznacza zarówno początek jak i koniec życia. Można rzec, że jak na ironię, w wielu przypadkach wiemy, jak i dlaczego serce przestaje pracować, ale o pierwszym jego uderzeniu wiemy stosunkowo niewiele. Niemniej jednak począwszy od pierwszego uderzenia serduszka dziecka w łonie matki, kolejne skurcze serca wyznaczają rytm życia. Na rynku dostępnych jest szereg urządzeń; zarówno wyrobów medycznych jak i smartwatchów, które łącząc funkcje klasycznego zegarka umożliwiają pomiar stresu czy tętna. Wszyscy wiemy jak ważna dla odpowiedniego ukrwienia organizmu, a co za tym idzie do prawidłowego przebiegu wszystkich procesów życiowych jest prawidłowa praca serca. Czym jednak jest puls? Czy różni się czymś od tętna? Jaki jest prawidłowy puls u dzieci, osób dorosłych i seniorów? I czy wpływają na niego spoczynek lub aktywność fizyczna?

Co to jest puls?

Zanim wyjaśnimy czym jest puls, musimy wiedzieć, że serce nie pracuje w przypadkowy, niezsynchronizowany sposób. Jest wręcz przeciwnie; każde uderzenie serca przebiega według swoistego powtarzalnego rytmu, indukowanemu przez znajdujący się w sercu układ bodźcoprzewodzący. U osoby zdrowej, będący częścią tego układu węzeł zatokowo-przedsionkowy generuje rytmiczne, regularne sygnały, prowadzącego do skurczu mięśnia sercowego.

Puls, zwany również tętnem jest jednym z podstawowych i łatwych w oznaczeniu parametrów funkcji życiowych. Puls to liczba uderzeń serca w ciągu jednej minuty. Należy jednak pamiętać, że zdrowe serce nie pracuje, czy też jak mawia się w języku potocznym, „nie bije” z regularnością zegarka, lecz przyspiesza i zwalnia, aby dostosować się do zmieniającego się zapotrzebowania na tlen. Jednocześnie istnieje indywidualne zróżnicowanie „normalnego” tętna, zaś wysokie tętno spoczynkowe lub niskie tętno maksymalne mogą wskazywać na zwiększone ryzyko chorób układu krążenia.

Prawidłowy puls w spoczynku

Puls może zmieniać się z minuty na minutę wskazując na dostosowanie pracy układu krążenia do zaspokojenia zmieniającego się zapotrzebowania organizmu na tlen i substancje odżywcze, które do wszystkich narządów, tkanek i komórek naszego organizmu dostarczane są wraz z krwią.  Czy więc istnieje zakres wartości mierzonego pulsu, który można wskazać jako normę? 

Chociaż obecnie rozdziały poświęcone tętnu bez problemu znajdziemy w każdym podręczniku fizjologii, na pierwszą wyraźną ilustrację przedstawiającą lekarza badającego puls pacjenta musieliśmy czekać do roku 1356, kiedy to wydano monografię autorstwa Aldebrande’a de Florence. Ostatecznie dopiero w roku 1628 William Harvey wykazał, że serce w ciągu godziny pompuje ilość krwi większą niż masa człowieka i że w tym celu musi kurczyć się co najmniej 60 razy na minutę.

Prawidłowy puls u dorosłego

Obecnie wiemy, że tętno spoczynkowe zdrowego człowieka wynosi zazwyczaj od 60 do 100 uderzeń na minutę. Kluczowe jest jednak, że wartości te dotyczą osoby zdrowej, nieobciążonej chorobami. Należy pamiętać, że „normalne” wartości tętna zależą od szeregu czynników takich jak wiek i stan zdrowia. Warto zauważyć, że u osób starszych aktywacja układu przywspółczulnego jest mniejsza niż u osób młodszych.

Prawidłowy puls u osób starszych

 Generalnie można wskazać, że wraz ze zwiększeniem wieku pacjenta, tętno ulega zmniejszeniu; u osób starszych prawidłowy puls powinien wynosić około 60 uderzeń na minutę. Ponadto prowadzony styl życia; uzależnienie od nikotyny, podejmowanie lub zaniechanie aktywności fizycznej, stosowana dieta i ilość spożywanego alkoholu również wpływają na tętno.

Prawidłowy puls podczas snu

Podczas snu pobudzenie układu nerwowego jest zmniejszone, zaś większość procesów życiowych w organizmie ulega spowolnieniu. Dotyczy to także pulsu; podczas snu tętno spada poniżej opisanego zakresu typowego dla tętna spoczynkowego. Za średnie tętno podczas snu u osób dorosłych przyjmuje się od 40 do 50 uderzeń na minutę, chociaż podobnie jak w przypadku tętna spoczynkowego, może się ono różnić w zależności od wielu czynników.

Prawidłowy puls u młodzieży i dzieci

Wiemy już jaki puls można uznać za prawidłowy w przypadku osób dorosłych oraz seniorów. Czy prawidłową wartości tętna równie łatwo można wskazać u dzieci?

W przypadku dzieci określenie zakresu wartości prawidłowych jest nieco bardziej złożone. Tętno zazwyczaj maleje wraz ze wzrostem rozmiaru ciała, dlatego też najwyższy puls mają małe dzieci, a zwalnia on wraz z rozwojem dziecka. Zmienność tę dobrze ilustrują wyniki badań przeprowadzonych na grupie ponad czterdziestu dziewięciu tysięcy pacjentów, które wskazują, że średni puls wśród przebadanych rocznych chłopców wyniósł 128 uderzeń na minutę, zaś wśród nastolatków (w wieku od 16-go do 19-go roku życia) średnia wyniosła tylko 78. Podobne wyniki uzyskano w przypadku dziewczynek (odpowiednio 130 i 79 uderzeń na minutę).

Pomiaru tętna dziecka po raz pierwszy dokonuje lekarz ginekolog prowadzący ciążę, w przypadku płodu, prawidłowe tętno wynosi około 110 – 150 uderzeń na minutę. W rozwoju postnatalnym norma przyjmuje wartości (uderzeń na minutę):

1. Noworodki: od 70 do 190,
2. Niemowlęta: 80 do 160,
3. Dzieci w wieku od 1 do 2 lat: 80 do 130,
4. Dzieci w wieku od 3 do 4 lat: 80 do 120,
5. Dzieci w wieku od 5 do 6 lat: 75 do 115,
6. Dzieci w wieku od 7 do 9 lat: 70 do 110.

Tętno dzieci w wieku powyżej 10 lat przyjmuje wartości identyczne jak w przypadku osób dorosłych.

Prawidłowy puls w ciąży

Ciąża jest szczególnym okresem w życiu kobiety. Od samego początku ciąży, w organizmie kobiety dochodzi do wielu zmian fizjologicznych mającym na przygotowuje się do porodu i karmienia piersią noworodka. Zmiany te dotyczą także tętna spoczynkowego przyszłych mam. Na początku ciąży prowadzący lekarz ginekolog dokonuje pomiaru pulsu ciężarnej i kontroluje jego zmiany podczas kolejnych wizyt kontrolnych.

Wyniki badania z roku 2019, w którym uczestniczyło ponad trzydzieści sześć tysięcy kobiet w ciąży wykazały średni wzrost tętna o około 10%. Badanie to wykazało również, że średnie tętno stale rośnie w czasie ciąży. W 10-tym tygodniu średnie tętno wynosiło 79,3, a w 40-tym – 86,9 uderzeń na minutę. Generalnie przyjmuje się, że puls kobiety ciężarnej może być większy o około 10% ­– 20% w porównaniu do tętna osoby dorosłej.

Prawidłowe tętno po wysiłku fizycznym

Aktywność fizyczna, stres czy zdenerwowanie powodują zwiększenie pulsu do wartości określanej jako tętno maksymalne. Wartość tę powszechnie wyznacza się poprzez odjęcie wieku pacjenta od liczby 220 (i tak dla przykładu tętno maksymalne czterdziestopięciolatka wynosi 175 uderzeń na minutę). Większość osób uprawiających sport, nawet rekreacyjny, opracowując plan treningowy uwzględnia także tzw. „tętno docelowe” (ang. target heart rate), którego osiągnięcie i utrzymanie podczas ćwiczeń wiąże się z najlepszą efektywnością treningu. Amerykańskie Towarzystwo Kardiologiczne (ang. American Heart Association) ogólnie zaleca docelowe tętno na poziomie od 50% do około 70% tętna maksymalnego, w przypadku umiarkowanej intensywności ćwiczeń oraz od 70% do około 85% tętna maksymalnego, w przypadku ćwiczeń intensywnych.

Podejmując wysiłek fizyczny należy pamiętać, że nasze ciało dostarcza innych sygnałów wskazujących o tym, jak ciężko pracuje, które należy wziąć pod uwagę wraz z pulsem. Pamiętajmy, że tętno docelowe to tylko wskazówka, a podczas treningu nie należy zbytnio skupiać się na „suchych” liczbach.

Puls mierzony u zawodowych sportowców i osób o ponadprzeciętnej kondycji fizycznej może wynosić od 40 do 60 uderzeń na minutę.

Jak zbadać tętno?

Każdy z nas może stosunkowo łatwo zbadać swój puls (należy jednak podkreślić, że pracownicy medycznie mają w tym zakresie znacznie większą wprawę i doświadczenie). Używając łącznie palców wskazującego i serdecznego, puls najłatwiej można wyczuć na tętnicy szyjnej, tętniczy promieniowej (nadgarstek) i tętnicy ramiennej (wewnątrz łokcia).

Kiedy już uda się wyczuć swój puls, tętno można określić zliczając liczbę uderzeń serca w ciągu 60 sekund. Pomiaru można także dokonać w krótszym czasie, wykorzystując podstawową wiedzę matematyczną. Wystarczy zliczyć uderzenia serca przez 15 sekund, a uzyskany wynik przemnożyć przez cztery lub zliczyć uderzenia serca w ciągu 30 sekund, a wynik pomnożyć przez dwa.

Na rynku dostępnych jest wiele automatycznych ciśnieniomierzy, zarówno nadgarstkowych jak i ramiennych, które poza pomiarem ciśnienia krwi mierzą także puls. Pandemia zwiększyła także zainteresowanie pacjentów pulsoksymetrami, czyli urządzeniami, które umożliwiają pomiar zarówno pulsu jak i saturacji (wysycenie tlenem) krwi.

Zaburzenia pracy serca

Odpowiednia praca serca, o której między innymi świadczy prawidłowy puls jest niezbędna do właściwego funkcjonowania całego organizmu, a występowanie zaburzeń może wiązać się z ryzykiem wystąpienia szeregu problemów zdrowotnych.

W przypadku gdy liczba skurczów serca przypadających na minutę jest zbyt mała, zbyt duża lub też skurcze te występują nieregularnie mówimy o występowaniu arytmii (lub zaburzeń rytmu serca). Arytmia stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia i życia pacjenta, dlatego też nie należy jej lekceważyć. W następstwie zaburzeń rytmu serca wystąpić mogę objawy takie jakie jak: zawroty głowy, omdlenia i duszność. Nieprawidłowe tętno może również zwiększać ryzyko udaru.

Liczba Polaków zmagających się z różnego rodzaju zaburzeniami serca może wynosić nawet 700 tysięcy. Większość pacjentów objętych specjalistyczną opieką i leczeniem może prowadzić normalne życie.

Wśród najpowszechniej występujących zaburzeń rytmu serca można wymienić tachykardię i bradykardię.

Szybkie tętno spoczynkowe, powyżej 100 uderzeń na minutę, określane jest jako tachykardia i może być spowodowane problemami zdrowotnymi jak np. infekcje, anemia i nadczynność tarczycy. Wśród objawów wskazujących na występowanie tachykardii można wymienić: ból w klatce piersiowej, uczucie osłabiania i zmęczenia, zawroty głowy i kołatanie serca. Tętno spoczynkowe poniżej 60 uderzeń na minutę określane jako bradykardia dla większości ludzi jest zbyt wolne i może objawiać się objawami takimi jak: omdlenia, zmęczenie i nietolerancja wysiłku fizycznego.

Zaburzenia pulsu nie powinny być bagatelizowane. W przypadku zauważenia któregokolwiek z opisanych objawów należy skontaktować się z lekarzem podstawowej opieki zdrowotnej, który po zebraniu szczegółowego wywiadu zaleci dalsze badania diagnostyczne lub skieruje pacjenta do lekarza kardiologa. Zaniechanie lub odkładanie w czasie konsultacji lekarskiej może niekorzystnie wpłynąć na stan pacjenta, powodując wystąpienie powikłań.

Autor: Dr n. o zdrowiu Piotr Choręza

Bibliografia:

1. Comprehensive viewpoints on heart rate variability at high altitude. Hou J, Lu K, Chen P, et al. Clin Exp Hypertens 2023; 45 (1): 2238923. doi: 10.1080/10641963.2023.2238923.
2. Importance of resting heart rate.Olshansky B, Ricci F, Fedorowski A. Trends Cardiovasc Med 2022; S1050-1738(22)00073-1. doi: 10.1016/j.tcm.2022.05.006.
3. Trends of blood pressure and heart rate in normal pregnancies: a systematic review and meta-analysis.Loerup L, Pullon RM, Birks Jet al. BMC Med 2019; 17 (1): 167. doi: 10.1186/s12916-019-1399-1.
4. The heart rate story. Ceconi C, Guardigli G, Rizzo P, et al. Eur Heart J Suppl 2011; 13 (suppl_C), C4–C13, doi: 10.1093/eurheartj/sur014
5. Resting pulse rate reference data for children, adolescents, and adults: United States, 1999-2008. Ostchega Y, Porter KS, Hughes J, et al. Natl Health Stat Report 2011; (41): 1-16.
6. Mayo Clinic Staff. Exercise intensity: How to measure it. link:https://www.mayoclinic.org/healthy-lifestyle/fitness/in-depth/exercise-intensity/art-20046887, dostęp: 23.08.2023
7. University of California in San Francisco, Benioff Children Hospital. Medical Tests A-Z –Pulse. link: https://www.ucsfbenioffchildrens.org/medical-tests/pulse, dostęp: 23.08.2023