Profilaktyka Alzheimera. Skuteczne zapobieganie chorobie Alzheimera

Choroba Alzheimera swą nazwę zawdzięcza niemieckiemu neuropatologowi i lekarzowi psychiatrze Aloisowi Alzheimerowi, który jesienią 1906 roku podczas zjazdu Towarzystwa Neuropsychiatrii Południowo-Zachodnich Niemiec przedstawił przypadek swojej pacjentki, Augusty Deter, zmagającej się z chorobą objawiającą się postępującym upośledzeniem funkcji poznawczych. Chorobę tę doktor Alzheimer określił jako chorobę zapominania. Rozwój wiedzy medycznej umożliwił poznanie etiologii, patomechanizmu oraz czynników ryzyka rozwoju choroby, a wiedza ta umożliwia wdrożenie interwencji mogących zapobiec manifestacji choroby, które określane są jako działania profilaktyczne. Czy można zapobiec chorobie Alzheimera? A jeśli tak, to jakie działania profilaktyczne warto stosować?

Choroba Alzheimera – czy można jej uniknąć?

Medycyna zapobiegawcza (profilaktyka) obejmuje wszelkie wysiłki ukierunkowane na zapobieganie chorobom, zarówno w ujęciu jednostkowym, jak i ogólnym, dotyczącym całego społeczeństwa, a także wczesną diagnostykę chorób, a w przypadku choroby – na ograniczeniu jej progresji i rehabilitację pacjentów. W tym kontekście medycyna prewencyjna, oprócz zmniejszania ryzyka chorób, odgrywa również ważną rolę w zapobieganiu niepełnosprawności i śmierci.

Koncepcja profilaktyki sięga niemal początków medycyny; na długo przed rewolucją biomedyczną XX wieku i rozwojem badań naukowych w obecnym tego słowa znaczeniu, poczyniono wiele starań w zrozumieniu przyczyn występowania chorób, w tym zakaźnych czy żywieniozależnych oraz zapobieganiu im. Już żyjący w V wieku p.n.e. grecki lekarz – Hipokrates z Kos wykazał wpływ na występowanie chorób: pór roku, klimatu i warunków środowiskowych oraz czynników osobniczych jak: nieregularne odżywianie, aktywność fizyczna i przyzwyczajenia, zalecając jednocześnie wprowadzenie zmian mogących chorobom tym zapobiec. Niestety w epoce średniowiecza wiedza starożytnych medyków uległa zapomnieniu i nawet pomimo nawiedzających Europe epidemii trądu i dżumy ignorowano zasady medycyny zapobiegawczej. Istotne znaczenie profilaktyki doceniono dopiero wraz z nastaniem renesansu. Lekarze ponownie skupili się na badaniu wpływu pór roku i czynników środowiskowych na występowanie chorób. 

Obecnie wiemy jak istotne znaczenie dla utrzymania zdrowia, zarówno w wymiarze fizycznym jak i psychicznym, odgrywa profilaktyka i kontrola ekspozycji na czynniki ryzyka rozwoju chorób. 

Choroba Alzheimera – epidemiologia

Szacuje się, że liczba przypadków choroby Alzheimera na świecie wynosi nawet 21 milionów i jest nieco wyższa w przypadku kobiet, zwłaszcza po 85. roku życia. Jednocześnie przewiduje się, że do roku 2050 liczba przypadków tej choroby wzrośnie czterokrotnie.

Choroba Alzheimera jest stopniową i postępującą chorobą neurodegeneracyjną spowodowaną obumieraniem komórek nerwowych, a pierwsze zmiany neuropatologiczne zazwyczaj obserwuje się w korze śródwęchowej w hipokampie.

Dotychczas udało się zidentyfikować kilka czynników ryzyka rozwoju choroby Alzheimera, w tym, zarówno w przypadkach wczesnych jak i późnych choroby, wykazano istotny wpływ czynników genetycznych. Niemniej jednak najistotniejszym czynnikiem ryzyka rozwoju choroby Alzheimera jest podeszły wiek. Ponadto, czynniki takie jak: przebyte urazy głowy, depresja, choroby sercowo-naczyniowe i mózgowo-naczyniowe, starszy wiek rodziców, nikotynizm, przypadki demencji w wywiadzie rodzinnym, istotnie zwiększają ryzyko wystąpienia choroby.

Z drugiej jednak strony wykazano, że posiadanie wyższego wykształcenia, stosowanie środków przeciwzapalnych, regularna aktywność fizyczna oraz w przypadku kobiet stosowanie hormonalnej terapii zastępczej pozwala ograniczyć ryzyko wystąpienia choroby Alzheimera.

Czy chorobie Alzheimera można zapobiec?

Przebieg choroby Alzheimera jest złożony i najlepszą strategią jej zapobiegania może okazać się połączenie interwencji wdrożonych na podstawie indywidualnie ocenianego narażenia na poszczególne czynniki ryzyka. Nie bez znaczenia pozostaje prowadzenie zdrowego i higienicznego trybu życia oraz stosowanie zróżnicowanej i w pełni zbilansowanej diety. Równie istotny wpływ niesie budowanie właściwych relacji społecznych. Pomimo rozwoju wiedzy medycznej i poznania patogenezy choroby Alzheimera, nauka nie pozwala z pewnością stwierdzić, czy wprowadzenie zmian w stylu życia ochroni nas przed rozwojem choroby Alzheimera, jednak podjęcie tych kroków może pomóc zmniejszyć ryzyko demencji. 

Alzheimer – zapobieganie 

Jak opisano powyżej, dokładna etiologia choroby Alzheimera nie została dotychczas w pełni poznana, dlatego też nie sposób wskazać metody profilaktyki Alzheimera i sposoby postępowania pozwalające w pełni skuteczne zapobiec chorobie. Można wskazać kilka czynników, które mogą ograniczyć ryzyko rozwoju choroby Alzheimera:

1. Normalizacja ciśnienia krwi i dbałość o zdrowie układu krążenia

Powszechnie wiadomo, że kontrola ciśnienia krwi pozwala zmniejszyć ryzyko chorób serca i udaru mózgu. Jednak utrzymanie prawidłowego ciśnienia krwi jest także pomocne w kontekście zapobiegania chorobie Alzheimera lub opóźnianiu jej wystąpienia. Wysokie ciśnienie krwi, zwłaszcza w średnim wieku, jest postrzegane jako czynnik ryzyka pogorszenia funkcji poznawczych w późniejszym okresie.

Wyniki badania SPRINT-MIND (ang. Systolic Blood Pressure Intervention Trial: Memory and Cognition in Decreased Hypertension) wykazały, że obniżenie skurczowego ciśnienia krwi do wartości 120 mmHg, zamiast 140 mmHg, postrzeganej jako wartość wysokiego prawidłowego ciśnienia krwi, znacząco zmniejsza ryzyko występowania zaburzeń poznawczych. Ponadto wyniki badań obrazowych mózgu wykazały, że obniżenie ciśnienia krwi przyczynia się do ograniczenia występowania związanych z demencją zmian neuropatologicznych w mózgu, co tylko potwierdza normalizację ciśnienia jako sposób na zapobieganie chorobie Alzheimera. Wykazano również, że stosowanie odpowiedniej terapii hipotensyjnej pozwala zmniejszyć ryzyko rozwoju demencji do poziomu osób o prawidłowym ciśnieniu krwi.

Ponadto warto pamiętać, że schorzenia będące same w sobie czynnikami ryzyka rozwoju chorób układu krążenia, jak np. cukrzyca i dyslipidemia – również zwiększają ryzyko rozwoju choroby Alzheimera. Wyniki niektórych badań wskazują, że aż 80% osób ze zdiagnozowaną chorobą Alzheimera cierpi również na choroby układu krążenia. W kontekście utrzymania zdrowia układu sercowo-naczyniowego, a co za tym idzie zmniejszeniu ryzyka rozwoju zaburzeń otępiennych, istotne jest zaprzestanie palenia oraz ograniczenie spożycia alkoholu. 

2. Utrzymanie aktywności fizycznej

W profilaktyce choroby Alzheimera duże znaczenie ma utrzymanie aktywności fizycznej, dzięki której zwiększając przepływ krwi przez naczynia krwionośne w mózgu zapewniamy odpowiednie natlenienie i odżywienie komórek nerwowych. Ponadto, aktywność fizyczna istotnie zmniejsza ryzyko depresji, cukrzycy, nadciśnienia tętniczego i udaru mózgu. Zarówno wyniki badań klinicznych jak i przeprowadzanych na modelach zwierzęcych sugerują, że ćwiczenia mogą poprawić zdrowie mózgu i wydajność poznawczą, a także poprawić zdolność uczenia się i zapamiętywania. Niemniej jednak nie wykazano istotnego wpływu aktywności fizycznej na bezpośrednie zapobieganie chorobie Alzheimera, chociaż wstępne wyniki badań sugerują, że aktywność fizyczna może pomóc zmniejszyć ryzyko związanego z wiekiem pogorszenia funkcji poznawczych.

3. Stosowanie zdrowej diety

Stosowanie diety korzystnej dla zdrowia układu krążenia, zakładającej m. in. ograniczenie spożycia cukrów i tłuszczów nasyconych oraz zwiększenie ilości owoców, warzyw i produktów pełnoziarnistych w diecie, mogą również korzystnie wpłynąć na funkcjonowanie mózgu. Korzystne dla obniżenia ryzyka rozwoju choroby Alzheimera może okazać się stosowanie diety śródziemnomorskiej lub dieta DASH. 

W diecie DASH (ang. Dietary Approaches to Stop Hypertension – dietetyczne metody powstrzymania nadciśnienia) szczególny nacisk kładzie się na zwiększenie spożywania warzyw i owoców, produktów mlecznych o obniżonej zawartości tłuszczu, produktów pełnoziarnistych, ryb oraz białego, chudego mięsa. Jednocześnie zakłada się ograniczenie spożywania bogatej w cukry, sól i tłuszcze żywności wysokoprzetworzonej, słodyczy i dosładzanych napojów oraz czerwonego mięsa. Również w diecie śródziemnomorskiej ogranicza się spożywania czerwonego mięsa i tłuszczów pochodzenia zwierzęcego, przy jednoczesnym zastąpieniu ich dużą ilością owoców, warzyw i owoców morza.

4. Utrzymanie kontaktów społecznych i aktywności umysłowej

Wiele badań wskazuje, że utrzymywanie silnych więzi społecznych i aktywności umysłowej w miarę starzenia się może zmniejszać ryzyko pogorszenia funkcji poznawczych i rozwoju choroby Alzheimera. Ryzyko wystąpienia choroby i innych rodzajów demencji można zmniejszyć poprzez: czytanie, naukę języków obcych, grę na instrumentach muzycznych, rozwijanie pasji czy też aktywny udział w życiu lokalnej społeczności. Obecnie dostępnych jest coraz więcej gier i aplikacji „trenujących mózg i pamięć”. Wstępne wyniki wskazują, że poprawiają one funkcje poznawcze w krótkim czasie, jednak nie wykazano dotychczas czy mogą okazać się pomocne w zapobieganiu choroby Alzheimera i innych postaci demencji.

Badanie na Alzheimera z krwi – szansa na wykrycie choroby przed wystąpieniem objawów

Rozwój medycyny i diagnostyki laboratoryjnej daje pewne szanse na uchwycenie początku choroby jeszcze przed wystąpieniem niepokojących objawów. To z kolei zwiększa możliwości terapeutyczne choroby (wczesna interwencja farmakologiczna, psychologiczna, fizjoterapeutyczna) i odwleczenie w czasie narastania doskwierających objawów.

Test Beta amyloid (1-42)/(1-40) jest innowacyjnym i co istotne, małoinwazyjnym badaniem wykonywanym z krwi, polegającym na oznaczeniu stężenia dwóch biomarkerów Aβ1-42 oraz Aβ1-40 i wyliczeniu z nich współczynnika. Jeśli wartość współczynnika jest mniejsza niż <0,0942 (wg wyników badań naukowych opisywanych w fachowej literaturze światowej), może wskazywać na podwyższone ryzyko wystąpienia choroby Alzheimera w przyszłości. Badanie jest już dostępne w ofercie sieci laboratoriów Diagnostyka. 

Dr n. o zdrowiu Piotr Choręza