Rak szyjki macicy - przyczyny, objawy i profilaktyka

Rak szyjki macicy to nowotwór złośliwy, rozwijający się z nabłonka pokrywającego szyjkę macicy lub jej kanał. Mimo znaczącego postępu w zakresie profilaktyki, w tym wdrażania programów badań przesiewowych, rosnącej świadomości społecznej na temat chorób przenoszonych drogą płciową oraz znaczenia szczepień ochronnych, choroba ta nadal stanowi istotne wyzwanie kliniczne. We wczesnych stadiach rozwoju rak szyjki macicy najczęściej nie wywołuje żadnych objawów, co sprawia, że kluczową rolę we wczesnym wykrywaniu nieprawidłowości odgrywają regularne badania cytologiczne.

Istotnym elementem profilaktyki pierwotnej jest także szczepienie przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego (HPV), które może zmniejszyć ryzyko zakażenia onkogennymi szczepami wirusa nawet o ponad 75%. Mimo postępów w profilaktyce, opóźnione rozpoznanie raka szyjki macicy wciąż często uniemożliwia wdrożenie skutecznego leczenia. Czy to oznacza, że wciąż za mało mówi się o znaczeniu badań przesiewowych oraz szczepień?

Warto pamiętać, że wczesne wykrycie zmian nowotworowych daje szansę na całkowite wyleczenie – dlatego nie zwlekaj i zadbaj o swoje zdrowie już dziś!

Rak szyjki macicy – czynniki ryzyka

Za główną przyczynę rozwoju raka szyjki macicy uznaje się przetrwałą infekcję onkogennymi typami wirusa brodawczaka ludzkiego (łac. Human papillomavirus – HPV),
a w szczególności szczepami wysokiego ryzyka, takimi jak: HPV-16 i HPV-18. Ponadto do innych kluczowych czynników zwiększających prawdopodobieństwo infekcji, jak
i progresji zmian nowotworowych należą:

• Wczesna inicjacja seksualna;
• Duża liczba partnerów seksualnych;
• Niestosowanie barierowych metod ochrony przed zakażeniami;
• Długotrwałe stosowanie antykoncepcji hormonalnej;
• Przewlekłe stany zapalne dróg rodnych (powodowane m.in. przez: rzęsistka pochwowego, wirusa HSV);
• Współwystępowanie innych infekcji przenoszonych drogą płciową (np. Chlamydia trachomatis)
• Immunosupresja (w tym zakażenie HIV);
• Palenie tytoniu;
• Wiek;
• Niekorzystne warunki socjoekonomiczne;
• Czynniki żywieniowe i metaboliczne.

Pod względem epidemiologicznym, rak szyjki macicy stanowi dominującą postać nowotworów tej lokalizacji, odpowiadając za około 90% wszystkich przypadków. W skali globalnej zajmuje on czwarte miejsce wśród nowotworów złośliwych występujących u kobiet. Najwyższe wskaźniki zachorowalności odnotowuje się w populacji krajów o niskim statusie ekonomicznym, co koreluje z ograniczonym dostępem do programów profilaktycznych oraz badań przesiewowych.

W Polsce rak szyjki macicy stanowi poważne wyzwanie dla zdrowia publicznego, z utrzymującymi się na niepokojąco wysokim poziomie wskaźnikami zachorowalności oraz śmiertelności, które znacząco przewyższają średnie wartości obserwowane w krajach Unii Europejskiej. Utrzymujące się niekorzystne wskaźniki epidemiologiczne są w dużej mierze skutkiem niskiej wykrywalności raka szyjki macicy we wczesnych stadiach jego rozwoju. Szacuje się, że ok. 30-40% rozpoznań stawianych jest dopiero w zaawansowanych stadiach klinicznych nowotworu. Kluczowym wyzwaniem jest więc zwiększenie udziału kobiet w programach przesiewowych oraz upowszechnienie szczepień ochronnych przeciwko wirusowi HPV, szczególnie wśród młodzieży.

Kto może być nosicielem HPV?

Wirus brodawczaka ludzkiego (HPV) należy do najczęściej występujących patogenów przenoszonych drogą płciową. Nosicielem wirusa może być każda osoba podejmująca aktywność seksualną, niezależnie od płci. Do zakażenia dochodzi najczęściej podczas kontaktów intymnych, także w sytuacjach niewymagających pełnego stosunku, a jedynie podczas ekspozycji błon śluzowych lub skóry okolic narządów płciowych na wirusa obecnego w wydzielinach lub zmianach chorobowych. Ryzyko transmisji uzależnione jest nie tylko od indywidualnych zachowań seksualnych, lecz także od przeszłości seksualnej partnera. Szacuje się, że nawet połowa populacji w pewnym momencie życia zetknęła się z wirusem HPV, przy czym u większości z nich infekcja przebiegła bezobjawowo i ustąpiła samoistnie. Niemniej jednak, przewlekłe zakażenie wybranymi onkogennymi typami wirusa może prowadzić do rozwoju zmian przedrakowych i nowotworów złośliwych, zwłaszcza w obrębie szyjki macicy, odbytu, prącia, gardła czy krtani.

Warto przeczytać: https://diag.pl/pacjent/artykuly/rak-piersi-rodzaje-diagnostyka-i-leczenie/

Rak szyjki macicy – objawy

Rak szyjki macicy w początkowej fazie rozwoju najczęściej nie wywołuje żadnych dolegliwości, co znacząco utrudnia jego rozpoznanie bez udziału badań przesiewowych. Objawy kliniczne zwykle ujawniają się dopiero w zaawansowanych stadiach choroby i są wynikiem miejscowej inwazji lub rozsiewu nowotworu. Do najczęstszych sygnałów alarmowych należą nieprawidłowe krwawienia z dróg rodnych, w tym krwawienia kontaktowe (np. po stosunku seksualnym), obecność upławów o nieprzyjemnej woni, a także ból zlokalizowany w obrębie miednicy mniejszej lub okolicy krzyżowej. W sytuacji, gdy proces nowotworowy obejmuje sąsiednie narządy, mogą występować zaburzenia funkcji układu moczowego, krwawienia z odbytu, asymetryczny obrzęk kończyn dolnych czy nawracające zakażenia dróg moczowych. Obecność przerzutów odległych może z kolei prowadzić do wystąpienia objawów ogólnoustrojowych, takich jak: duszności czy krwioplucie.

Drobnokomórkowy rak neuroendokrynny szyjki macicy, stanowiący jedynie niewielki odsetek wszystkich przypadków nowotworów tego narządu, może wiązać się z występowaniem zespołów paraneoplastycznych, zaburzeń neurologicznych czy zespołu Cushinga. Z uwagi na fakt, że symptomy choroby pojawiają się zwykle w zaawansowanej fazie nowotworu, nadrzędną rolę w skutecznym zwalczaniu choroby odgrywa jej wczesne wykrycie poprzez systematyczne działania profilaktyczne i diagnostyczne.

Przeczytaj także: https://diag.pl/pacjent/qa/jakie-badania-na-hpv-wykonac/

Rak szyjki macicy a wirus HPV

Liczne badania naukowe jednoznacznie potwierdziły, że infekcja wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV) stanowi warunek konieczny w patogenezie raka szyjki macicy. Szacuje się, że ponad 95% wszystkich przypadków tego nowotworu związanych jest z przewlekłym zakażeniem typami wirusa o wysokim potencjale onkogennym. Obecność wirusa HPV, zwłaszcza jego typów o wysokim potencjale onkogennym, istotnie zwiększa ryzyko wystąpienia zmian przednowotorowych oraz rozwoju raka szyjki macicy. Kobiety u których wykryto wysokoonkogenne typy wirusa HPV, powinny zostać objęte szczególnym nadzorem ginekologicznym. W przypadku tych pacjentek zaleca się częstsze kontrole specjalistyczne oraz bezwzględne przestrzeganie harmonogramu badań przesiewowych, takich jak cytologia czy testy molekularne. Wczesne rozpoznanie zakażenia umożliwia wdrożenie właściwych działań profilaktycznych, ograniczających ryzyko progresji zmian do postaci inwazyjnej.

Jak się chronić?

Skuteczna profilaktyka raka szyjki macicy opiera się na dwóch wzajemnie uzupełniających się strategiach:

1. Prewencji pierwotnej – polegającej na stosowaniu szczepień ochronnych przeciwko wysokoonkogennym typom wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV). Szczepienia te, szczególnie zalecane są przed rozpoczęciem aktywności seksualnej i wykazują wysoką skuteczność w zapobieganiu zakażeniom szczepami wirusa odpowiedzialnymi za rozwój nowotworu szyjki macicy. Liczne badania kliniczne potwierdzają, że ich wdrożenie stanowi istotny element zmniejszający ryzyko zachorowania.

• Prewencji wtórnej – realizowanej poprzez regularne badania przesiewowe – cytologię lub testy HPV-DNA, umożliwiające wczesne wykrycie zmian przednowotworowych i skuteczne ich leczenie, zanim dojdzie do rozwoju pełnoobjawowego nowotworu.

Równoczesne stosowanie prewencji pierwotnej i wtórnej zapewnia synergiczny efekt ochronny, minimalizując zarówno ryzyko pierwotnej infekcji wirusem HPV, jak i progresji nieprawidłowości nabłonkowych do postaci inwazyjnej choroby.

W ramach aktualizacji programu profilaktyki raka szyjki macicy, od marca 2025 roku Narodowy Fundusz Zdrowia wprowadza refundację nowoczesnych metod diagnostycznych, w tym molekularnego testu w kierunku wysokoonkogennych typów wirusa HPV (HPV-DNA) oraz cytologii płynnej (LBC). Badania te adresowane są do kobiet w przedziale wiekowym od 25 do 64 lat i charakteryzują się one wyższą czułością w wykrywaniu zmian przednowotworowych i wczesnych postaci raka w porównaniu z tradycyjną cytologią konwencjonalną. Do czerwca 2026 roku zachowano również finansowanie cytologii klasycznej, jednak jej całkowite zastąpienie przez metody o wyższej skuteczności stanowi kluczowy element poprawy efektywności programu profilaktycznego obowiązującego w Polsce.

Badania cytologiczne w profilaktyce raka szyjki macicy

Cytologia szyjki macicy stanowi podstawową metodę wczesnego wykrywania zmian przednowotworowych i nowotworowych w obrębie szyjki macicy. Dzięki regularnemu wykonywaniu tego prostego i nieinwazyjnego badania możliwe jest rozpoznanie nieprawidłowości w bardzo wczesnym stadium choroby, jeszcze przed pojawieniem się objawów klinicznych. Ma to kluczowe znaczenie dla skuteczności leczenia i istotnie wpływa na obniżenie współczynnika umieralności z powodu tego nowotworu.

Materiał do badania cytologicznego pobierany jest z obszaru o najwyższym potencjale transformacji nowotworowej, czyli tzw. strefy przejściowej – miejsca, w którym nabłonek gruczołowy kanału szyjki macicy przechodzi w nabłonek wielowarstwowy płaski pokrywający część pochwową tego narządu. Jest to lokalizacja szczególnie predysponowana do rozwoju zmian przedrakowych i nowotworowych.

Obecnie w praktyce klinicznej wykorzystuje się dwie główne techniki pobrania i preparatyki materiału cytologicznego:

• Cytologia konwencjonalna (klasyczna) – pobrany materiał jest bezpośrednio nanoszony na szkiełko mikroskopowe, a następnie utrwalany za pomocą odpowiedniego płynu. Następnie preparat poddawany jest barwieniu i ocenie mikroskopowej. Choć metoda ta jest szeroko stosowana i tania, jej skuteczność diagnostyczna może być ograniczona ze względu na obecność zanieczyszczeń (np. śluzu, krwi) oraz nierównomiernego rozłożenia komórek;

• Cytologia na podłożu płynnym (LBC – Liquid-Based Cytology) – po pobraniu materiału końcówka szczoteczki cytologicznej zostaje umieszczona w pojemniku z płynem konserwującym, który zapobiega degradacji zebranych komórek. W laboratorium materiał jest następnie filtrowany i oczyszczany z artefaktów, co umożliwia uzyskanie cienkowarstwowego rozmazu o wyższej jakości diagnostycznej. Metoda ta cechuje się większą czułością w wykrywaniu zmian śródnabłonkowych,
  a dodatkowym jej atutem jest możliwość przeprowadzenia testów molekularnych, bez potrzebny ponownego pobrania materiału.

Choć skuteczność obu technik, w zakresie wykrywania nieprawidłowości jest zbliżona, cytologia LBC zwiększa jakość uzyskanego materiału oraz pozwala na rozszerzoną diagnostykę molekularną. Coraz częściej rekomenduje się również wykonywanie testu HPV-DNA jako uzupełnienie cytologii, szczególnie u kobiet powyżej 30. roku życia. Badanie to można wykonać odpłatnie w wybranych gabinetach ginekologicznych lub bezpośrednio w punktach pobrań sieci laboratoriów medycznych DIAGNOSTYKA.

Badania w kierunku wirusa HPV

W świetle jednoznacznych dowodów naukowych potwierdzających związek pomiędzy przewlekłą infekcją onkogennymi typami wirusa HPV, a rozwojem raka szyjki macicy, coraz większe znaczenie zyskują testy wykrywające obecność materiału genetycznego wirusa w komórkach nabłonka szyjki macicy. Jak już wspomniano, diagnostyka molekularna HPV może być wykonywana z tej samej próbki, która została pobrana podczas badania cytologicznego (cytologia LBC). Materiałem do analizy może być również wymaz z pochwy lub okolic ujścia cewki moczowej. Jak powinny postępować kobiety podejrzewające kontakt z wirusem HPV?

Pacjentki, świadome ryzyka zakażenia wirusem HPV powinny zastosować się do następujących zaleceń diagnostyczno-profilaktycznych:

• Wykonać test HPV-DNA – laboratoryjne badanie molekularne (metodą PCR) umożliwia wykrycie obecności materiału genetycznego wirusa z jednoczesnym określeniem typu (nisko lub wysokoonkogennego). Badanie to charakteryzuje się wyższą czułością niż klasyczna cytologia, stanowiąc skuteczne uzupełnienie badań przesiewowych;

• Skonsultować się z ginekologiem – wizyta u specjalisty pozwala na indywidualną ocenę ryzyka oraz zaplanowanie dalszej diagnostyki i nadzoru lekarskiego;

• Regularnie wykonywać badania cytologiczne – kobiety z potwierdzonym zakażeniem wirusem HPV o wysokim potencjalne onkogennym powinny pozostawać pod stałą kontrolą ginekologiczną i realizować indywidualne dostosowany harmonogram badań przesiewowych;

Przygotowanie do badania HPV metodą PCR

Przygotowując się do badania HPV metodą PCR, należy przestrzegać kilku ważnych zaleceń, które pozwalają zapewnić wysoką wiarygodność i dokładność uzyskanego wyniku. Przede wszystkim należy:

• Przez okres 24 godzin przed pobraniem zrezygnować ze współżycia płciowego oraz ograniczyć zabiegi higieniczno-pielęgnacyjne okolic narządów płciowych;
• Wstrzymać się od pobierania wymazu w okresie krwawienia miesiączkowego;
• Przez okres 48 godzin przed pobraniem wymazu nie stosować leków dopochwowych lub maści zewnętrznych (zwłaszcza leków przeciwgrzybiczych);
• Zachować 7 dni przerwy po leczeniu środkami przeciwdrobnoustrojowymi;
• Zachować 1 dzień przerwy po badaniu ginekologicznym czy USG ginekologicznym;
• Pamiętać, że stosowanie doustnych środków antykoncepcyjnych oraz wykonywanie badania w okresie owulacji, znacząco utrudniają pobieranie materiału z kanału szyjki macicy ze względu na nadmierną ilość śluzu;

Rak szyjki macicy – leczenie

Leczenie raka szyjki macicy jest złożonym procesem, którego podstawą jest precyzyjna ocena stopnia zaawansowania choroby, obecności przerzutów oraz ogólnego stanu zdrowia pacjentki. Wybór konkretnej metody terapeutycznej uwzględnia również indywidualne czynniki, takie jak: choroby współistniejące czy plany dotyczące płodności. U pacjentek we wczesnym stadium nowotworu, szczególnie tych pragnących zachować możliwość zajścia w ciążę, możliwe jest oszczędzające leczenie operacyjne polegające na usunięciu jedynie tkanek wokół szyjki macicy lub całego kanału szyjki wraz z okolicznymi węzłami chłonnymi.

W bardziej zaawansowanych przypadkach standardem pozostaje radykalna histerektomia. Zabieg można przeprowadzić techniką klasyczną, laparoskopową lub z wykorzystaniem systemów robotycznych. Standardowo w leczeniu zaawansowanych stadiów nowotworu tego narządu stosuje się także chemioterapię i radioterapię. Od 2025 roku w Polsce dostępna jest również nowoczesna immunoterapia z użyciem cemiplimabu – leku zwiększającego skuteczność leczenia pacjentek z nawrotem choroby lub zaawansowanym rakiem szyjki macicy, po wcześniejszej chemioterapii opartej na związkach platyny.

Terapia ta działa poprzez aktywację układu odpornościowego do zwalczania komórek nowotworowych i daje nadzieję na poprawę rokowań i jakości życia chorych. Decyzje dotyczące leczenia powinny być zawsze podejmowane wielodyscyplinarnie, z uwzględnieniem aktualnych wytycznych i osobistych preferencji pacjentki.

Nie czekaj! Nawet jeśli nie zauważyłaś u siebie niepokojących objawów, pamiętaj o:

• Cytologii co 3 lata (lub częściej, jeśli tak zaleci lekarz):
• Badaniu w kierunku wirusa HPV (szczególnie po 30. roku życia);
• Regularnych wizytach kontrolnych u ginekologa.

Pytania i odpowiedzi

1. Czy istnieją różnice w rozwoju raka szyjki macicy w zależności od podtypu wirusa HPV?

Różne typy wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV) wykazują odmienny potencjał onkogenny oraz cechują się zróżnicowaną dynamiką rozwoju zmian nowotworowych w obrębie szyjki macicy. Największe zagrożenie stanowią wirusy HPV-16 i HPV-18, które odpowiadają za około 70-80% wszystkich przypadków tego nowotworu u kobiet. Do innych wysokoonkogennych wariantów zaliczyć można m.in. HPV-31, HPV-33, HPV-45, HPV-52 i HPV-58. Chociaż ich udział w etiologii choroby jest znacznie mniejszy, również mogą one prowadzić do transformacji nowotworowej, wykazując przy tym różnorodne schematy progresji zmian przedrakowych.

2. W jaki sposób styl życia, np. dieta lub stres, może wpływać na progresję zmian przedrakowych do pełnoobjawowego raka szyjki macicy?

Styl życia odgrywa istotną rolę w modulowaniu ryzyka progresji zmian przedrakowych do pełnoobjawowego raka szyjki macicy. Niewłaściwie zbilansowana dieta, uboga w antyoksydanty i witaminy, może osłabiać odpowiedź immunologiczną i sprzyjać utrzymywaniu się infekcji wirusem HPV. Wprawdzie nie istnieją jednoznaczne dowody wskazujące na bezpośredni wpływ stresu na rozwój tego nowotworu, jednak jego przewlekłe działanie może istotnie obniżać sprawność układu immunologicznego i utrudniać eliminację wirusa z organizmu.

3. Czy alternatywne metody leczenia, takie jak immunoterapia lub terapie celowane, mogą zmniejszyć ryzyko nawrotu raka szyjki macicy po tradycyjnym leczeniu?

Alternatywne strategie terapeutyczne, takie jak immunoterapia czy terapia celowana, wykazują obiecujący potencjał w redukcji ryzyka nawrotu raka szyjki macicy po zastosowaniu standardowych metod leczenia. Charakteryzują się one większą precyzją działania niż tradycyjna chemioterapia, ponieważ oddziałują na konkretne mechanizmy molekularne odpowiedzialne za rozwój tego nowotworu. Mimo, że nie stanowią one jeszcze rutynowego postępowania u wszystkich pacjentek, w wybranych przypadkach mogą znacząco poprawić rokowania, o czym świadczą aktualnie prowadzone badania kliniczne.

4. Jak edukacja na temat samobadania i regularnych badań cytologicznych może wpłynąć na wykrywalność raka szyjki macicy?

Edukacja zdrowotna pełni kluczową funkcję w budowaniu świadomości kobiet na temat profilaktyki raka szyjki macicy. Znajomość znaczenia regularnych badań cytologicznych oraz zasad samokontroli sprzyja większemu uczestnictwu w programach przesiewowych, co umożliwia wczesne wykrycie zmian przednowotworowych lub początkowych stadiów choroby. Należy pamiętać, że wczesna diagnoza zwiększa szansę na skuteczne leczenie i pełne wyzdrowienie. Regularne działania edukacyjne mogą realnie przyczynić się do zmniejszenia zachorowalności, jak i umieralności kobiet z powodu raka szyjki macicy.