Rola badań genetycznych w rozpoznawaniu celiakii

Celiakia, zwana również chorobą trzewną, to schorzenie przejawiające się całkowitą nietolerancją glutenu. U osób chorujących na celiakię w wyniku ekspozycji na prolaminy, czyli jedne ze związków zawartych w glutenie, dochodzi do reakcji autoimmunologicznej i przewlekłego stanu zapalnego jelita. Skutkiem tego procesu jest pogłębiające się uszkodzenie kosmków jelita cienkiego, które może prowadzić do bardzo poważnych, zagrażających życiu powikłań. Pacjenci ze zdiagnozowaną celiakią muszą pozostawać na diecie bezglutenowej do końca życia.

Choć diagnostyka celiakii nie zawsze jest łatwe, to jednak istnieją badania pozwalające ją wykluczyć z 99% skutecznością. O tym, jakie to badania i kiedy warto je wykonać, piszemy w poniższym artykule.

Dlaczego osoby z celiakią nie tolerują glutenu?

Nietolerancja glutenu wynika z przewlekłej choroby autoimmunologicznej o podłożu genetycznym. U osób z celiakią układ odpornościowy reaguje nieprawidłowo, wytwarzając przeciwciała skierowane przeciwko własnym tkankom w odpowiedzi na kontakt z prolaminami występującymi w glutenie. Gliadyna i inne białka z grupy prolamin są dla tych pacjentów czynnikami wywołującymi reakcję immunologiczną, prowadzącą do przewlekłego stanu zapalnego jelit i uszkodzenia kosmków jelitowych. Nieleczona celiakia może prowadzić do bardzo poważnych powikłań, a także do wzrostu ryzyka zachorowania na raka jelita cienkiego.

Jakie objawy mogą wskazywać na nietolerancję glutenu?

Celiakia może przebiegać bezobjawowo lub skąpoobjawowo przez wiele lat, co znacznie utrudnia jej rozpoznanie. U osób dorosłych występują zwykle objawy nieswoiste, u dzieci natomiast dominują objawy gastryczne. Pacjenci z podejrzeniem celiakii doświadczają m.in. przewlekłych biegunek, bólów brzucha, wzdęć, utraty masy ciała, zmęczenia, bólów głowy i objawów skórno-stawowych.

Symptomy celiakii mogą się jednak różnić w zależności od indywidualnej reakcji organizmu na gluten oraz stopnia zaawansowania choroby. Do najbardziej powszechnych objawów nietolerancji glutenu zalicza się:

• problemy trawienne: biegunkę, wzdęcia, nudności, wymioty, bóle brzucha;
• utratę masy ciała, brak apetytu, niezdolność do przybrania na wadze;
• problemy skórne: świąd i wysypki skórne, takie jak wyprysk, łuszczyca lub pokrzywka;
• zmiany w samopoczuciu: zmęczenie, niepokój, depresję, problemy z koncentracją, zmiany nastroju;
• problemy z układem odpornościowym: częste infekcje, obniżoną odporność;
• problemy z układem kostnym: osteoporozę lub osteopenię (zmniejszoną gęstość kości);
• zaburzenia wchłaniania składników odżywczych, takich jak wapń, co może prowadzić do problemów ze zdrowiem kości;
• bóle głowy, migreny, problemy z zatokami;
• zaburzenia miesiączkowania u kobiet.

Jak powinna przebiegać diagnostyka laboratoryjna przy podejrzeniu celiakii?

Diagnostyka celiakii wymaga kompleksowego podejścia, obejmującego badania skriningowe, genetyczne i w razie potrzeby, biopsję jelita cienkiego. Badania skriningowe mierzą poziom przeciwciał przeciwko transglutaminazie tkankowej (tTG), endomysium mięśni gładkich (EmA) i deamidowanym peptydom gliadyny (DGP) we krwi. Są one bardzo ważne w procesie różnicowania nietolerancji pokarmowych i w monitorowaniu skuteczności diety bezglutenowej. Należy je jednak wykonać przed rozpoczęciem eliminacji glutenu z diety, aby móc uzyskać miarodajne wyniki.

Uzupełnieniem testów skriningowych jest badanie genetyczne wykrywające obecność alleli trzech genów: DQ2.2/DQ2.5/DQ8 związanych z podwyższonym ryzykiem celiakii. W ramach tego badania ocenia się trzy allele kodujące podjednostki kompleksu zgodności tkankowej MHC (znane u ludzi jako kompleks HLA), o udowodnionym związki z pełnoobjawową postacią celiakii. Badania genetyczne umożliwiają odróżnienie celiakii od innych form nietolerancji glutenu. Negatywny wynik testu genetycznego, wykazujący brak obecności alleli  DQ2.2/DQ2.5/DQ8, wyklucza celiakię z 99% prawdopodobieństwem. 

W przypadku wyniku pozytywnego zaleca się kolejny krok, którym jest biopsja jelita cienkiego. Mimo że badanie genetyczne jest bardzo pomocne w wykluczaniu choroby, to jedyną pewną metodą diagnozy celiakii jest właśnie biopsja. Badanie to jest przeprowadzane endoskopowo w trakcie gastroskopii, podczas której pobierane są wycinki do badań histologicznych, pozwalające na ocenę uszkodzenia kosmków jelitowych. 

Wyniki biopsji w połączeniu z wynikami testów genetycznych i skriningowych pozwalają na jednoznaczne rozpoznanie celiakii. Warto przy tym pamiętać, że wczesne rozpoznanie i leczenie celiakii jest kluczowe dla zdrowia pacjentów, ponieważ pozwala zapobiec poważnym powikłaniom tej choroby.

Kiedy warto wykonać badania genetyczne pod kątem celiakii?

Zgodnie z rekomendacjami Europejskiego Stowarzyszenia Gastroenterologii Pediatrycznej, Hepatologii i Żywienia (ESPGHAN) test genetyczny jest zalecany jako pierwszy etap diagnostyczny w grupie pacjentów podwyższonego ryzyka, takich jak krewni pierwszego stopnia osób chorych na celiakię, pacjenci z cukrzycą insulinozależną (typu I) oraz pacjenci z zespołem Downa, Turnera, Williamsa i innymi schorzeniami genetycznymi często współwystępującymi z celiakią.

Badania genetyczne w kierunku celiakii zaleca się także wszystkim:

• osobom, u których często występują objawy związane z nieprawidłową pracą układu pokarmowego, takie jak utrata wagi, bóle brzucha, biegunki, czy wzdęcia, szczególnie po spożyciu posiłku;
• pacjentom z podejrzeniem celiakii lub innych form nietolerancji glutenu;
• osobom, które już rozpoczęły dietę bezglutenową i nie mogą wykonać testów serologicznych;
• osobom rozważającym stosowanie diety bezglutenowej lub innej diety wykluczającej prolaminy, w celu zdobycia wiedzy na temat swoich uwarunkowań genetycznych;
• pacjentom z  autoimmunologicznym zapaleniem wątroby, autoimmunologicznym zapaleniem tarczycy (Hashimoto, niedoczynność tarczycy, choroba Basedowa), selektywnym niedoborem IgA, chorobą Duhringa i niepłodnością.

Badanie genetyczne w kierunku celiakii dostępne w ofercie Diagnostyki jest dostępne w wygodnej formie wysyłkowej, co sprawia, że można je wykonać w komfortowych, domowych warunkach. Więcej informacji na temat pobrania materiału i przebiegu samego badania można znaleźć TUTAJ.