Szpik kostny - funkcje i rodzaje szpiku kostnego

Redakcja Diagnostyki

05 sierpnia 2022

Przeczytasz w 7 minut

Udostępnij

Spis treści:

Szpik kostny – co to jest?
Szpik kostny – jakie pełni funkcje?
Choroby szpiku kostnego
Diagnostyka chorób szpiku kostnego – jakie badania wykonać?
Źródła

Szpik kostny to rodzaj tkanki występującej w ludzkim organizmie. Wyróżnia się różne rodzaje szpiku kostnego, które pełnią istotne funkcje, niezbędne do prawidłowego funkcjonowania całego ustroju. Choroby szpiku kostnego mogą posiadać bardzo drastyczny przebieg oraz związane są z ryzykiem ciężkich, niebezpiecznych powikłań zdrowotnych. Jaką rolę odgrywa szpik w organizmie, jakie są najczęstsze choroby szpiku, w jaki sposób stawiane jest rozpoznanie oraz na czym polega leczenie?

Szpik kostny – co to jest?

Szpik kostny to określenie na charakterystyczny rodzaj tkanki występującej w ludzkim organizmie. Szpik skupiony jest w gąbczastych, dobrze ukrwionych strukturach, które zlokalizowane są w obrębie kości długich. Poza wnętrzem kości długich tworzących kończyny szpik obecny jest także m.in. wewnątrz żeber, poszczególnych kręgów, mostka oraz wewnątrz kości tworzących miednicę oraz czaszkę. W organizmie osoby dorosłej całkowita masa szpiku kostnego wynosi od ok. 3,4% do 5,9% masy ciała. Dla przykładu – osoba ważąca 70 kg posiada mniej/więcej 3,5 kg szpiku kostnego.

Szpik kostny dzieli się na dwa główne rodzaje – szpik kostny żółty oraz szpik kostny czerwony. Na najwcześniejszych etapach życia człowiek posiada jedynie szpik kostny czerwony. Z czasem ulega on stopniowym przekształceniom do nieaktywnego hematopoetycznie szpiku żółtego, a czerwony szpik kostny obecny jest przede wszystkim w kościach płaskich.

Histologicznie czerwony, aktywny, szpik kostny zbudowany jest z elementów komórkowych oraz niekomórkowej tkanki łącznej, która stanowi swoiste „rusztowanie” dla komórek krwiotwórczych – jest to tzw. zrąb szpiku. Dodatkowo, wewnątrz jam szpikowych obecne są także nerwy, naczynia chłonne, krwionośne naczynia włosowate oraz komórki tłuszczowe. Z czasem, w określonych kościach liczba komórek tłuszczowych zwiększa się przy jednoczesnym zanikaniu komórek krwiotwórczych, co prowadzi do przekształcenia szpiku czerwonego w nieaktywny szpik żółty. W określonych stanach chorobowych, takich jak przewlekła niedokrwistość proces ten może zostać odwrócony przez mechanizmy regulacyjne organizmu, w celu zwiększenia produkcji krwinek czerwonych.

Szpik kostny – jakie pełni funkcje?

Czerwony szpik kostny odpowiada za hematopoezę, czyli produkcję krwinek w ludzkim organizmie. W szpiku kostnym powstają krwinki białe (leukocyty), krwinki czerwone (erytrocyty) oraz płytki krwi (trombocyty). Każdego dnia wewnątrz szpiku kostnego tworzone jest ponad 500 miliardów nowych komórek. Proces ten nazywany jest hematopoezą, a jego właściwy przebieg jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania organizmu.

Erytrocyty, czyli krwinki czerwone produkowane przez szpik kostny odpowiedzialne są za transport tlenu. Dzięki specjalnemu, czerwonemu barwnikowi (hemoglobinie) są one w stanie skutecznie wiązać tlen pochodzący z wdychanego powietrza w płucach, a następnie przenosić cząsteczki tego pierwiastka do tkanek całego organizmu. Tlen jest niezbędny do prawidłowego zachodzenia przemian energetycznych, które warunkują właściwą pracę praktycznie wszystkich komórek.

Krwinki białe (leukocyty) tworzą ludzki układ odpornościowy. Odpowiada on za ochronę organizmu przed różnego typu zakażeniami, wywoływanymi m.in. przez wirusy, bakterie oraz inne drobnoustroje chorobotwórcze. Krwinki białe dzieli się na kilka populacji, które pełnią różne funkcje. Są to:

Agranulocyty:
- Monocyty,
- Limfocyty,
Granulocyty:
- Bazofile,
- Eozynofile,
- Neutrofile.

Wszystkie leukocyty powstają w szpiku kostnym, przy czym niektóre agranulocyty migrują z niego do innych narządów, gdzie zachodzi ich dalsze dojrzewanie. Poza zwalczaniem infekcji krwinki białe mogą także być przyczyną rozwoju reakcji alergicznych lub też określonych chorób autoimmunizacyjnych. W przebiegu tych schorzeń dochodzi do rozwoju zaburzeń funkcjonowania układu odpornościowego, który zaczyna rozpoznawać tkanki własnego organizmu jako obce oraz uruchamia przeciwko nim odpowiedź immunologiczną.

Płytki krwi, czyli trombocyty nie są komórkami per se, lecz strzępkami komórkowymi, które „odrywają” się od megakariocytów obecnych w szpiku kostnym. Trombocyty odpowiadają przede wszystkim za właściwe krzepnięcie krwi w przypadku urazu doprowadzającego do przerwania ciągłości naczynia krwionośnego. Dodatkowo, zawierają one w swoim wnętrzu liczne substancje chemiczne, które uczestniczą w wielu istotnych procesach związanych m.in. ze skurczem naczyń krwionośnych lub też regulacją procesów zapalnych.

Choroby szpiku kostnego

Schorzenia szpiku kostnego mogą prowadzić do zaburzeń produkcji elementów morfotycznych krwi. Może to skutkować występowaniem zarówno zbyt wysokiej, jak i zbyt niskiej liczebności poszczególnych komórek krwi. W przypadku krwinek białych związane jest to m.in. ze zwiększonym ryzykiem infekcji o ciężkim przebiegu, które mogą prowadzić nawet do zgonu. Z częściej występujących chorób szpiku wyróżnia się m.in.:

Ostrą białaczkę szpikową,
Przewlekłą białaczkę szpikową,
Szpiczaka mnogiego,
Białaczkę limfoblastyczną,
Mielofibrozę.

Specjalizacja lekarska, która zajmuje się chorobami układu krwiotwórczego to hematologia. To właśnie hematolog najczęściej prowadzi diagnostykę oraz leczenie chorób szpiku. W obecnych czasach wiele rodzajów białaczek oraz innych nowotworów układu krwiotwórczego jest całkowicie wyleczalnych. Leczenie może obejmować zarówno stosowanie specyficznych leków (chemioterapeutyków oraz leków biologicznych), jak i przeszczep szpiku, dzięki któremu komórki osoby chorej zastępowane są przez komórki szpikowe zdrowego dawcy.

Diagnostyka chorób szpiku kostnego – jakie badania wykonać?

Podstawowym testem diagnostycznym w kierunku chorób szpiku jest pełna morfologia krwi obwodowej z rozmazem. Ze względu na częsty, bezobjawowy przebieg wczesnych etapów schorzeń szpiku warto regularnie przeprowadzać morfologię krwi w celach profilaktycznych. Badanie to polega na pomiarze liczebności oraz ocenie morfologii poszczególnych elementów morfotycznych krwi. Dzięki temu badaniu możliwe jest wykrycie zarówno zbyt dużej liczby, jak i niedoborów poszczególnych krwinek. Tego typu odchylenia od normy mogą wskazywać na zaburzenia pracy szpiku kostnego – w określonych przypadkach lekarz może zadecydować o konieczności pogłębienia diagnostyki oraz przeprowadzeniu dodatkowych badań.

Bardziej zaawansowane testy laboratoryjne mogą obejmować m.in. badania genetyczne, które mają na celu uwidocznienie charakterystycznych mutacji w kodzie DNA komórek krwiotwórczych. Specyficznym badaniem dla chorób hematologicznych jest biopsja aspiracyjna oraz trepanobiopsja szpiku. Podczas tej procedury diagnostycznej zostaje pobrany fragment szpiku kostnego w celu oceny morfologicznej. Biopsja najczęściej pobierana jest w znieczuleniu miejscowym z talerza kości biodrowej, choć w określonych przypadkach może wystąpić konieczność wykonania biopsji z innego miejsca. Dalsze postępowanie diagnostyczno-lecznicze każdorazowo dobierane jest przez lekarza w sposób indywidualny do konkretnego typu schorzenia oraz dodatkowych uwarunkowań zdrowotnych pacjenta. Wczesne rozpoznanie jest kluczowe dla możliwości leczenia oraz dalszych rokowań pacjenta.