Wodogłowie – co to jest i czym się objawia?

Wodogłowie, nazywane również hydrocefalią, to medyczny termin określający stan, w którym występuje nadmierna ilość płynu mózgowo-rdzeniowego (PMR) w przestrzeniach mózgowych. PMR jest bezbarwną cieczą, która otacza mózg i rdzeń kręgowy. Jego główną rolą jest zapewnienie ochrony oraz stabilizacji tych struktur poprzez absorpcję wstrząsów i utrzymanie optymalnego ciśnienia wewnątrzczaszkowego. Płyn mózgowo-rdzeniowy jest produkowany w ilości około 500 ml dziennie, natomiast ilość krążącego płynu u dorosłego człowieka wynosi około 150 ml. W konsekwencji do całkowitej wymiany płynu mózgowo-rdzeniowego dochodzi od 3 do 4 razy w ciągu doby. Dlaczego dochodzi do wodogłowia i jak się z nim postępuje?

Wodogłowie, inaczej hydrocefalia

Hydrocefalia nie jest jednostką chorobową, a stanem patologicznym – objawem, który może występować z różnych przyczyn: w wyniku urazu, infekcji, krwotoku mózgowego, guza lub nieprawidłowości w procesie produkcji, przepływu lub wchłaniania PMR. W przypadku wodogłowia, zaburzenia w cyrkulacji płynu mózgowo-rdzeniowego prowadzą do jego nadmiernego gromadzenia się wewnątrzczaszkowo, co z kolei może prowadzić do wzrostu objętości czaszki, zwiększonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego oraz potencjalnie szkodliwego ucisku na mózg.

Wodogłowie może występować w różnych grupach wiekowych, ale najczęściej jest spotykana u niemowląt oraz małych dzieci i zazwyczaj rozwija się przed urodzeniem lub we wczesnym okresie niemowlęcym. Wodogłowie u dorosłych występuje najczęściej po urazach lub w wyniku guzów mózgu. U osób starszych z powodu procesu starzenia się, zmian neurodegeneracyjnych w mózgu oraz związanego z tym ryzyka powstawania nowotworów mózgu lub krwotoków.

Wodogłowie – przyczyny

Wodogłowie może mieć różnorodne przyczyny, związane zarówno z czynnikami wrodzonymi, jak i rozwijającymi się w wyniku różnych sytuacji w ciągu życia. Oto kilka głównych przyczyn występowania wodogłowia:

• Wrodzone wady rozwojowe u niemowląt

Wodogłowie u niemowlaka najczęściej wynika z wad rozwojowych układu nerwowego, które mogą powstawać już w życiu płodowym, zaliczamy do nich: dysplazje mózgu, malformacje naczyniowe, zaburzenia genetyczne – zespół Downa (trisomia 21), zespół Edwardsa (trisomia 18) czy wodogłowie sprzężone z chromosomem X, infekcje wewnątrzmaciczne (toksoplazmoza, cytomegalia) oraz czynniki środowiskowe (toksyny, promieniowanie lub substancje teratogenne w czasie ciąży).

• Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych

Infekcje ośrodkowego układu nerwowego (OUN) czy zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych wywołane przez wirusy, bakterie lub inne patogeny, mogą prowadzić do wodogłowia poprzez zwiększenie produkcji płynu mózgowo-rdzeniowego lub zakłócenie jego odpływu w wyniku stanu zapalnego naczyń czy błon mózgowia.

• Zaburzenia krążenia i wchłaniania płynu mózgowo-rdzeniowego

Zaburzenia w procesie wchłaniania płynu mózgowo-rdzeniowego przez układ limfatyczny w wyniku nieprawidłowości naczyniowych (np. stanów zapalnych), krwiaków oraz innych patologii, mogą prowadzić do niedrożności lub uszkodzenia naczyń, co ogranicza ich zdolność do usuwania płynu mózgowo-rdzeniowego z przestrzeni mózgowych. 

• Schorzenia neurologiczne

Hydrocefalia może być również związana ze schorzeniami neurologicznymi, takimi jak mózgowe porażenie dziecięce, choroby neurodegeneracyjne, glejaki czy nowotwory mózgu.

Jakie są rodzaje wodogłowia?

Wodogłowie może być sklasyfikowane na kilka różnych sposobów i rodzajów, zależnie od przyczyny jego wystąpienia, lokalizacji nagromadzenia płynu mózgowo-rdzeniowego oraz innych czynników takich jak wartość ciśnienia wewnątrzczaszkowego. Poniżej kilka głównych rodzajów wodogłowia

Wodogłowie komunikujące (nieobstrukcyjne)

To rodzaj wodogłowia, w którym przepływ płynu mózgowo-rdzeniowego między komorami mózgowymi jest zachowany, ale równowaga między produkcją, przepływem i wchłanianiem płynu jest zaburzona. W tym rodzaju wodogłowia nie ma blokady w układzie przepływu płynu mózgowo-rdzeniowego. 

Wodogłowie niekomunikujące (obstrukcyjne)

Występuje, gdy przepływ płynu mózgowo-rdzeniowego jest zablokowany wzdłuż jednego lub większej liczby kanałów łączących komory. Płyn mózgowo-rdzeniowy nie może swobodnie przepływać i być wchłaniany, co prowadzi do jego nagromadzenia się i wzrostu ciśnienia wewnątrzczaszkowego. To zwiększone ciśnienie może prowadzić do poszerzenia komór mózgowia oraz do powiększenia czaszki i uszkodzeń.

Wodogłowie normotensyjne

W tym przypadku „normotensyjne” oznacza normalne ciśnienie wewnątrzczaszkowe. Jest to stan, w którym objawy wodogłowia występują, ale ciśnienie wewnątrzczaszkowe nie jest podwyższone. Wodogłowie normotensyjne może być formą wodogłowia komunikującego, ale objawy mogą występować pomimo normalnego ciśnienia wewnątrzczaszkowego. 

Wodogłowie nabyte i wrodzone

Innym często używanym podziałem wodogłowia jest również:

• Wodogłowie nabyte

Jest to rodzaj wodogłowia, który częściej dotyczy dorosłych, rozwija się w ciągu życia i jest zazwyczaj spowodowany urazem lub chorobą. Wodogłowie nabyte może mieć różne objawy i wymagać różnych strategii leczenia w zależności od przyczyny i nasilenia choroby.

• Wodogłowie wrodzone

Występuje od urodzenia i może być spowodowane zdarzeniami, które mają miejsce podczas rozwoju płodu lub w wyniku nieprawidłowości genetycznych. Wczesne rozpoznanie i leczenie wodogłowia wrodzonego są kluczowe dla minimalizacji powikłań neurologicznych i poprawy rokowań dla małego pacjenta.

Wodogłowie – objawy

Objawy wodogłowia różnią się znacznie w zależności od osób, u której występują jak i grupy wiekowej. Niemowlęta i małe dzieci są bardziej podatne na objawy zwiększonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego oraz konsekwencje neurologiczne, niż dorośli.

Niemowlęta

Hydrocefalia u niemowląt jest stanem, który wymaga szybkiego rozpoznania i leczenia. Objawy mogą być subtelne, ale ważne jest, aby rodzice i opiekunowie byli świadomi potencjalnych sygnałów alarmowych. Najbardziej charakterystycznym objawem wodogłowia u niemowląt jest powiększenie głowy, które może być widoczne jako nagle „przybywanie objętości” na obwodzie głowy dziecka. Często towarzyszy temu napięcie i rozszerzenie ciemiączka. Do głównych objawów wodogłowia u niemowląt należą:

• zwiększający się obwód głowy,
• wybrzuszone i napięte ciemiączko, 
• uwidocznione żyły skóry głowy,
• brak apetytu,
• wymioty,
• senność,
• problemy z napięciem i siłą mięśni,
• drgawki.

Dzieci i młodzież

Objawy wodogłowia u dziecka i młodego dorosłego mogą być bardziej zróżnicowane i subtelne, co utrudnia diagnozę. U dzieci starszych i młodzieży, głównym objawem wodogłowia może być ból głowy – uporczywy i nasilający się wraz z czasem. Mogą również wystąpić zmiany w zachowaniu, drażliwość i zmęczenie, które również są charakterystyczne dla okresu dojrzewania. Do innych objawów zaliczamy:

• nudności i wymioty,
• obrzęk tarczy nerwu wzrokowego,
• niewyraźne lub podwójne widzenie,
• zaburzenia równowagi i chodzenia,
• zaburzenia koncentracji,
• spowolnienie psychiczne,
• objawy neurologiczne,
• utrata kontroli nad pęcherzem i jelitami.

Dorośli 

Jednym z najczęstszych objawów u osób dorosłych i starszych jest ból głowy, który może być przewlekły i nasilający się z czasem. Do pozostałych objawów należą:

• zaburzenia widzenia, podwójne widzenie,
• trudności z pamięcią, koncentracją i myśleniem,
• zmiany osobowości,
• apatia, drażliwość czy depresja,
• słaba koordynacja ruchowa,
• utrata kontroli nad pęcherzem lub potrzeba częstego oddawania moczu,
• senność.

Diagnostyka wodogłowia

Diagnostyka wodogłowia obejmuje zazwyczaj kilka różnych kroków i technik, które pomagają lekarzom zrozumieć przyczynę objawów pacjenta i ustalić właściwe leczenie. Oto kilka podstawowych metod diagnostycznych stosowanych w przypadku podejrzenia wodogłowia:

• Historia choroby i badanie fizykalne

Lekarz przeprowadza wywiad z pacjentem lub jego opiekunami w celu zrozumienia historii choroby oraz obecnych objawów. Badanie fizykalne może obejmować ocenę obwodu głowy, napięcia ciemiączka, oznaczenie obecności ewentualnych objawów neurologicznych, takich jak trudności z równowagą czy kontrolą ruchów.

• Badania obrazowe

W celu potwierdzenia diagnozy i oceny struktury mózgu oraz przepływu płynu mózgowo-rdzeniowego, zazwyczaj stosuje się badania obrazowe, takie jak:

• Badanie ultrasonograficzne (USG) 
• Tomografia komputerowa (TK): Pomaga w identyfikacji ewentualnych zmian strukturalnych w mózgu, takich jak guzy czy krwotoki.
• Rezonans magnetyczny (MRI): Zapewnia bardziej szczegółowy obraz mózgu niż tomografia komputerowa i jest często stosowany w diagnostyce wodogłowia.

• Pomiar ciśnienia wewnątrzczaszkowego

W niektórych przypadkach, szczególnie gdy istnieje podejrzenie podwyższonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego, można przeprowadzić pomiar ciśnienia. Jest on wykonywany różnymi metodami przez wykwalifikowanych specjalistów.

• Badanie odcinka lędźwiowego kręgosłupa (punkcja lędźwiowa)

Punkcja lędźwiowa może być wykonana w celu pobrania próbki płynu mózgowo-rdzeniowego do analizy. Może to pomóc w identyfikacji ewentualnych infekcji czy krwotoków, które mogą powodować wodogłowie.

Leczenie wodogłowia

Wodogłowie jest stanem, który wymaga stałej opieki medycznej i monitorowania. Pomimo możliwych powikłań i trudności związanych z leczeniem, odpowiednie zarządzanie i terapia mogą pomóc w minimalizacji objawów i poprawie jakości życia pacjenta z wodogłowiem. Wodogłowie można leczyć na różne sposoby, a celem leczenia jest normalizacja PMR oraz ciśnienia wewnątrzczaszkowego, co zapobiega uszkodzeniom mózgowia i ryzyku wystąpienia trwałych powikłań neurologicznych. W zależności od etiologii schorzenie można leczyć: 

• neurochirurgicznie,
• implantując zastawkę odprowadzającą PMR,
• endoskopowo.

Należy pamiętać, że nieleczone wodogłowie prowadzi do poważnych uszkodzeń mózgu i śmierci.

Dr n.med. Iwona Chromik