Obrzęk mózgu – przyczyny, objawy i diagnostyka

Obrzęk mózgu jest stosunkowo często występującym stanem, który może mieć wiele przyczyn i groźne konsekwencje. Uraz głowy, udar niedokrwienny mózgu czy ostre zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych – to tylko kilka przykładów chorób, w których przebiegu może dojść do obrzęku mózgu. Dowiedz się, jakie są inne przyczyny obrzęku mózgu, jakie objawy mu towarzyszą oraz na czym polega diagnostyka tego stanu.

Obrzęk mózgu – co to jest?

Obrzęk mózgu jest stanem, w przebiegu którym w tkankach mózgowia gromadzi się zbyt duża ilość płynu. Może być konsekwencją chorób zarówno neurologicznych, jak i ogólnoustrojowych. Występuje stosunkowo często i może dotyczyć osób w każdym wieku, niezależnie od płci. Stan ten wymaga szybkiej diagnostyki i leczenia, może bowiem prowadzić do groźnych powikłań, w tym do zgonu.

Mechanizm uszkodzenia mózgu w przebiegu jego obrzęku wyjaśnia doktryna Monroe-Kelliego. Według niej przestrzeń wewnątrzczaszkowa ma określoną objętość, a proporcje pomiędzy znajdującą się w niej tkanką mózgową (ok. 1400 ml), krwią (ok. 150 ml) i płynem mózgowo-rdzeniowym (ok. 150 ml) są stałe. Wzrost objętości któregoś komponentu prowadzi do zmniejszenia objętości innego. U osoby z obrzękiem mózgu dochodzi do wzrostu objętości objętej procesem chorobowym tkanki mózgowej. W efekcie zmniejsza się przepływ krwi do mózgu i zwiększa się ciśnienie wewnątrzczaszkowe. Prowadzi to do uciśnięcia tkanki mózgowej.

Obrzęk mózgu – rodzaje

Wyróżnia się kilka rodzajów obrzęku mózgu:

• naczyniopochodny – występuje najczęściej; jest konsekwencją uszkodzenia bariery krew–mózg, prowadzącego do napływu białek i płynów do przestrzeni pozanaczyniowej w obrębie mózgowia;
• cytotoksyczny – rozwija się nawet w ciągu kilku minut od uszkodzenia mózgowia (np. w przebiegu udaru niedokrwiennego mózgu czy urazu). Do wnętrza uszkodzonych komórek napływają jony sodu i płyn, które nie mogą być usuwane przez nieprawidłowo działające mechanizmy transportu błonowego;
• osmotyczny – powstaje w efekcie znacznego zmniejszenia osmolalności (stężenia substancji rozpuszczonych) krwi, np. u osób z hiponatremią (obniżonym stężeniem sodu we krwi) czy kwasicą ketonową;
• śródmiąższowy – jest efektem przepływu płynu mózgowo-rdzeniowego z wnętrza komór do przestrzeni śródmiąższowej mózgu. Przyczyną obrzęku śródmiąższowego mogą być wodogłowie lub zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, jeśli towarzyszy im wzrost ciśnienia płynu mózgowo-rdzeniowego.

Od czego bierze się obrzęk mózgu?

Obrzęk mózgu może wystąpić w przebiegu chorób zarówno neurologicznych, jak i ogólnoustrojowych. Do pierwszej z grup należą:

• udar niedokrwienny mózgu, który może być powikłaniem zaawansowanej miażdżycy,
• krwotok śródmózgowy,
• guz mózgu,
• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i zapalenie mózgu.

Do ogólnoustrojowych przyczyn obrzęku mózgu zalicza się:

• nadciśnienie złośliwe,
• kwasicę ketonową w przebiegu cukrzycy,
• zatrucia (np. ołowiem),
• piorunujące zapalenie wątroby,
• encefalopatię wątrobową,
• hiponatremię,
• nadużywanie leków opioidowych,
• ukąszenia określonych gadów.

Co istotne, do obrzęku mózgu może też dojść u osób po wypadku (z urazem głowy) czy po operacji neurochirurgicznej. Tacy pacjenci wymagają ścisłej obserwacji w kierunku wystąpienia objawów obrzęku mózgu.

Jakie są objawy obrzęku mózgu?

Obrzęk mózgu może nie dawać żadnych objawów – jest wówczas widoczny jedynie w badaniach obrazowych. Kiedy indziej powoduje wystąpienie symptomów, do których należą:

• osłabienie,
• zaburzenia widzenia, w tym widzenie podwójne,
• drgawki,
• zaburzenia czucia,
• ból głowy,
• nudności i wymioty,
• splątanie,
• senność.

Obrzęk mózgu może również prowadzić do wystąpienia śpiączki i zgonu.

Czy przy udarze jest obrzęk mózgu?

Obrzęk mózgu towarzyszy każdemu udarowi niedokrwiennemu mózgu i jest najczęstszą przyczyną zgonu w przebiegu tej choroby. W niedługim czasie od udaru mózgu dochodzi do obrzęku mózgu. Osiąga on maksymalne nasilenie w ciągu 24-96 godzin. Zwykle dotyczy jedynie obszaru niedokrwienia.

Jakie badania wykonać u osoby z objawami obrzęku mózgu?

W przypadku podejrzenia obrzęku mózgu niezbędne jest niezwłoczne rozpoczęcie diagnostyki i wdrożenie leczenia. Po przeprowadzeniu badania neurologicznego lekarz zleci wykonanie tomografii komputerowej głowy. Umożliwia ona uwidocznienie cech typowych dla obrzęku mózgu, czyli obszarów hipodensyjnych (o obniżonej gęstości, widocznych w badaniu jako ciemniejsze obszary) oraz zatarcie granic między istotą białą i szarą mózgu.

Jednym z objawów wzmożonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego w tomografii komputerowej jest ucisk układu komorowego mózgu. Niekiedy wynik badania umożliwia także rozpoznanie przyczyny obrzęku, np. guza. U pacjentów z objawami obrzęku mózgu wykonuje się również rezonans magnetyczny głowy. Wykazuje się on wyższą niż tomografia komputerowa czułością w wykrywaniu ropni mózgu.

Istotną częścią diagnostyki w przebiegu obrzęku mózgu jest zidentyfikowanie przyczyny jego wystąpienia. Oprócz podstawowych badań krwi, konieczne może być wykonanie badania płynu mózgowo-rdzeniowego (w tym posiewu). W przypadku podejrzenia kleszczowego zapalenia mózgu warto wykonać badanie serologiczne (test TBE, czyli w kierunku wirusa kleszczowego zapalenia mózgu, IgG met. ELISA).

W diagnostyce różnicowej wykorzystuje się także badanie autoprzeciwciał, których obecność sugeruje autoimmunologiczne zapalenie mózgu.

Czy obrzęk mózgu jest groźny?

Obrzęk mózgu jest poważnym stanem. Rokowanie jest różne i zależy od wielu czynników, m.in. od przyczyny wystąpienia obrzęku mózgu i obszaru mózgu objętego procesem patologicznym. Niekorzystna prognostycznie jest również śpiączka w momencie rozpoznania choroby. U osób, u których zmiany są rozległe i wzrosło ciśnienie wewnątrzczaszkowe, może dojść do trwałego uszkodzenia mózgu lub zgonu. Z dość dobrym rokowaniem wiąże się zwykle obrzęk mózgu u pacjentów po przebytym niewielkim urazie głowy czy zmagających się z niewyrównanym ciśnieniem tętniczym.

Przeczytaj także: Trening mózgu, czyli jak ćwiczyć mózg, by go rozwijać?

Autor: lek. Agnieszka Żędzian