Menopauza - kobieta świadomie dojrzała
Definicja
Menopauza nie jest chorobą, jest naturalnym etapem w życiu kobiety poprzedzonym wieloletnim procesem od aktywności rozrodczej do początków starzenia się, w którym następuje stopniowe wygaszanie funkcji hormonalnej jajników. Każda kobieta mniej więcej po czterdziestym roku życia zaczyna odczuwać zachodzące w swoim organizmie zmiany.
Według definicji WHO, Światowej Organizacji Zdrowia, menopauza to ostateczne ustanie miesiączkowania w wyniku utraty aktywności pęcherzykowej jajników, po którym przez okres 12 miesięcy nie wystąpiło już żadne krwawienie. Występuje zwykle u kobiet między 44. a 56. rokiem życia. Badania pokazują, że objawy zbliżającej się menopauzy zaczynają się średnio około 47. roku życia i trwają około 4 lat.
W Polsce termin menopauza (menopausa, climacterium, climax) naprzemiennie stosowany jest z określeniami: przekwitanie i klimakterium. Jest to prawidłowe, jeżeli odniesiemy się do objawów, jakie towarzyszą kobietom podczas zmian hormonalnych, jednak należy pamiętać, że w przypadku terminologii medycznej, menopauza oznacza ostatnią miesiączkę.
Podział
W czasie klimakterium można wyróżnić:
- premenopauzę – jest to czas między okresem pełnej płodności a menopauzą występujący około 40. roku życia kobiety. W tym czasie kobieta nie odczuwa żadnych zaburzeń hormonalnych, jednak podczas badań zostaje stwierdzony podwyższony poziom gonadotropin przysadkowych (FSH). Jedynymi namacalnymi dowodami zmian w organizmie mogą być krótsze lub dłuższe okresy krwawienia, a także, inna niż zazwyczaj objętość upławów.
- perimenopauzę – jest to okres rozpoczynający się na krótko przed menopauzą, czyli w piątej dekadzie życia i trwający do roku po jej wystąpieniu. W tym czasie mogą występować tzw. objawy wypadowe (uderzenia gorąca, tzw. wary), przedłużające się, obfite krwawienia, skrócenie cyklu miesięcznego. Cykle są często bezowulacyjne (w ok. 40%). Obniża się poziom estrogenów i progesteronu, wzrasta poziom gonadotropin przysadkowych (FSH i LH); szybko spada liczba pęcherzyków Graafa w jajnikach, zmniejsza się więc ilość receptorów dla gonadotropin i zanika wrażliwość jajników na stymulację przysadkową
- menopauzę – oznaczającą ostatnie krwawienie miesięczne. Wiek kobiety, w którym występuje ostatnia miesiączka zależy od liczby pęcherzyków Graffa w jajnikach. Największa ich liczba występuje w życiu płodowym i maleje w miarę upływu lat. Stwierdzono, że Polki wchodzą w okres przekwitania dwa lata wcześniej niż kobiety z krajów wysoko uprzemysłowionych. Zauważono także, że płodność kobiety zaczyna zmniejszać się wraz z wiekiem około 35. roku życia. Istnieje także prawidłowość polegająca na tym, że u kobiet, które dość późno przeżyły w młodzieńczym wieku okres pokwitania i pierwszą miesiączkę, okres przekwitania występuje zazwyczaj wcześniej. Powinny się z tym liczyć kobiety planujące późną ciążę. Na czas pojawienia się menopauzy mają wpływ również czynniki genetyczne. Tak więc córka przeżywa najczęściej okres klimakterium w podobnym wieku jak kiedyś jej matka. Na moment pojawienia się menopauzy ma także wpływ stan zdrowia i styl życia. Pojawienie się menopauzy przyspieszają: niewłaściwa dieta, stres, palenie papierosów, leki obniżające poziom estrogenów, cukrzyca, choroby układu immunologicznego, chemioterapia, terapia promieniowaniem, usunięcie jajników.
- okres postmenopauzalny – w tym czasie krwawienia miesięczne już się nie pojawiają. W badaniach stwierdza się wysoki poziom FSH i LH a znacznie obniżony poziom estrogenów i progesteronu.
Można wyróżnić także:
- menopauzę sztuczną – wygaśnięcie czynności jajników po ich chirurgicznym usunięciu, w wyniku stosowania chemioterapii lub radioterapii, przy endometriozie, zaburzeniach czynności przysadki mózgowej czy też przy bardzo złym ogólnym stanie zdrowia
- menopauzę przedwczesną – wygaśnięcie czynności jajników przed 40 rokiem życia.
Spadek ilości hormonów płciowych prowadzi do tego, że w przysadce mózgowej wyraźnie zwiększa się wydzielanie innych hormonów, które mają za zadanie stymulować jajniki do produkowania hormonów płciowych na dotychczasowym poziomie. Są to hormony FSH (hormon folikulotropowy) i LH (hormon luteinizujący). Wynikająca z tego hormonalna nierównowaga – z jednej strony mniej hormonów płciowych, z drugiej strony większa ilość stymulujących hormonów wydzielanych przez przysadkę mózgową – powoduje typowe dla okresu przekwitania dolegliwości.
Coraz częściej pojawiają się także głosy (głównie w Stanach Zjednoczonych i w Anglii), że to nie niedobór estrogenów jest przyczyną wielu dolegliwości, ale gwałtowny spadek poziomu progesteronu – hormonu ciałka żółtego. W okresie klimakterium produkcja progesteronu spada niemal do zera. Estrogeny nadal są produkowane, więc dochodzi do zaburzenia równowagi estrogeny-progesteron. To właśnie brak równowagi pomiędzy poziomem tych hormonów jest zdaniem amerykańskiego lekarza Johna R. Lee przyczyną wielu dolegliwości i on głównie powoduje wszelkie objawy menopauzy. Życie kobiety, jej stan fizyczny i psychiczny zdeterminowany jest zmianami poziomu tych hormonów w trakcie cyklu miesięcznego.
Sygnały zwiastujące menopauzę
Klimakterium przychodzi nieuchronnie jak jesień po lecie. Czasami występuje bez wcześniejszych zwiastunów, choć z reguły ten nowy etap w życiu kobiety zapowiadany jest przez cały wachlarz objawów. Należy pamiętać, że nie wszystkie dolegliwości występują u kobiet zawsze i w tym samym stopniu.
Wczesne objawy osłabienia funkcji hormonalnej jajników:
- nieregularne miesiączki. Po 40. roku życia jajniki stopniowo zmniejszają produkcję hormonów – najpierw progesteronu, a następnie estrogenów. W konsekwencji tych zmian coraz rzadziej występują cykle owulacyjne, przez co obniża się płodność kobiety. Brak owulacji i nieregularność cykli miesiączkowych są często pierwszymi objawami okresu przekwitania. U jednych kobiet cykle ulegają skróceniu (np. menstruacja pojawia się co 3 tygodnie), u innych przeciwnie – trwają 40 czy nawet 60 dni. Czasem powracają do normalnej długości, żeby potem znowu się wydłużyć albo skrócić. Bywa, że nie kończą się po kilku dniach, tak jak to było do tej pory, lecz plamienia utrzymują się przez 10, 12, a nawet 14 dni. Często krwawienia są albo długie i skąpe, albo krótkie i wyjątkowo obfite
- zaburzenia naczynioruchowe: uderzenia gorąca, czyli wary, nocne poty, często zlewne, zawroty głowy, podwyższenie temperatury ciała, napady kołatania serca, zaburzenia snu.
Na uderzenia gorąca, występujące zarówno w ciągu dnia jak i w nocy, skarży się około 85% kobiet. Odczuwane są one jako nagłe uczucie gorąca, głównie skoncentrowane w okolicy głowy i szyi. Dzieje się tak na skutek rozregulowania układu sterującego temperaturą ciała. Stąd pojawiające się znienacka fale gorąca. Gdy po chwili miną, wzrasta intensywność pocenia się, bo rozgrzany organizm „włącza” chłodzenie. Zaburzenia snu obejmują zarówno trudności z zasypianiem, budzenie się w nocy i wcześnie rano, jak i niemożność ponownego zaśnięcia
- zaburzenia sfery psychicznej: bezsenność, pogorszenie pamięci, zmiany w zachowaniu, lęki, utrata libido, zaburzenia koncentracji uwagi, trudności w podejmowaniu decyzji, obniżenie napędu do działania, drażliwość, płaczliwość
Późne objawy klimakterium:
- zaburzenia gospodarki lipidowej i ustanie ochronnego wpływu estrogenów na ścianę naczyń krwionośnych, co powoduje wzrost ryzyka wystąpienia choroby wieńcowej
- zwiotczenie i zmiany zabarwienia skóry (bielactwo lub występowanie brązowych plam), zwiększone wypadanie włosów i łamliwość paznokci, często występuje hirsutyzm (męskie owłosienie twarzy) wskutek większej ilości androgenów w stosunku do estrogenów oraz zmniejszenie aktywności gruczołów potowych i łojowych
- zmiany zanikowe układu moczowo-płciowego – na sromie, w pochwie, macicy, jajnikach i gruczołach sutkowych. Suchość pochwy jest przyczyną bolesności podczas stosunków płciowych. Często występują także stany zapalne dróg moczowych. Na skutek wiotczenia tkanek miednicy i obniżenia się macicy (tzw. wypadanie macicy) może wystąpić nietrzymanie moczu, jako wynik ucisku na pęcherz przez ten narząd.
Następuje zanikanie tkanki gruczołowej sutków i zastępowanie jej przez tkankę tłuszczową, piersi stają się obwisłe
- bolesność stawów i kości
- zanik tkanki kostnej, co często prowadzi do osteoporozy (choroba łamliwych lub porowatych kości)
Dopiero z upływem kilku lat organizm zaczyna „akceptować” spadek ilości hormonów płciowych. Sygnałem tego, że zakończył się naturalny proces zmian hormonalnych, jest ustąpienie nieprzyjemnych skutków ubocznych towarzyszących menopauzie.
Jak postępować?
Przejdziesz ten czas łagodnie, gdy nie będziesz za wszelką cenę walczyć o utrzymanie młodości. Ważne, byś nie przestraszyła się objawów klimakterium, a kiedy choć jeden się pojawi, nie bała się następnych. Po prostu zaakceptuj zachodzące zmiany i zweryfikuj nieco zwyczaje.
- Kontakt z lekarzem
Objawy charakterystyczne dla przekwitania nie muszą go wcale sygnalizować. Podobnie daje o sobie znać przeciążenie obowiązkami, nerwica, depresja czy problemy z tarczycą. Żeby potwierdzić lub wykluczyć nadchodzącą menopauzę, konieczne jest oznaczenie we krwi odpowiednich hormonów. Oznaczenie poziomu hormonów wykonuje się z próbki krwi pobranej „na skrzep”. Ważne jest określenie fazy cyklu, w której znajduje się kobieta w momencie pobrania krwi, ponieważ od tego zależą wartości prawidłowe oznaczanych hormonów.
* Wartości prawidłowe wg B. Neumeister, I. Besenthal, H. Liebich, Diagnostyka laboratoryjna, Wrocław 2001
Reasumując obniżony poziom samego progesteronu nie świadczy o przekwitaniu, jednak niski progesteron i estradiol w dolnej granicy normy przy podwyższonym FSH sygnalizują zmniejszoną aktywność jajników. Wtedy lekarz ustala dalsze postępowanie i ocenia ewentualne wskazania do stosowania hormonalnej terapii zastępczej (HTZ).
- hormony TSH, T3, T4, FT3, FT4, jako ocena czynności tarczycy – z wiekiem wzrasta tendencja do występowania chorób tarczycy
- profil lipidowy (cholesterol całkowity, poziom dobrego (HDL) i złego (LDL) cholesterolu, triglicerydy) – w celu oceny ich stężenia w surowicy krwi jak również ryzyka choroby sercowo-naczyniowej
- morfologia krwi – aby określić, czy liczba czerwonych i białych krwinek jest prawidłowa
- badania laboratoryjne pomagające ocenić czynność wątroby i nerek – konieczne przed włączeniem hormonalnej terapii zastępczej. Zaburzenia ze strony tych układów zwalniają metabolizm estrogenów, przez co zwiększają ich stężenie we krwi
- pomiar ciśnienia tętniczego.
Jeśli u kobiety występują czynniki ryzyka lub objawy cukrzycy, lekarz może zlecić również oznaczenie stężenia glukozy w surowicy krwi, aby upewnić się, czy nie jest ono zbyt wysokie.
Spadek stężenia estrogenów powoduje, że kości stają się słabsze, zasadne jest wtedy badanie gęstości kości.
- Dieta
Złagodzenie uderzeń gorąca, pocenia się i drażliwości powodują produkty zawierające fitoestrogeny. Należą do nich: soja (mleko sojowe, kiełki soi itp.), siemię lniane ( np. pieczywo z siemieniem lnianym).
Pomocne są także zioła: pluskwica (zmniejsza uderzenia gorąca), głóg (wzmacnia serce), szałwia i jemioła (zmniejszają pocenie).
- Ruch i odpoczynek
Menopauza przebiega mniej burzliwie nawet u tych kobiet, które zaczęły ćwiczyć (2–3 razy w tygodniu) dopiero około czterdziestki. W tym okresie polecana jest tzw. joga hormonalna (pobudza do pracy m.in. gruczoły produkujące hormony). Takie zajęcia oferują już ośrodki jogi i niektóre kluby fitness.
Nie należy za wszelką cenę chcieć utrzymywać się w doskonałej formie. Gdy organizm sygnalizuje przemęczenie, trzeba pozwolić mu się zregenerować, biorąc parę dni urlopu. Zamiast brać jeden długi urlop w roku, można podzielić go na kilka krótszych.
Menopauza w liczbach.
- Międzynarodowy Dzień Menopauzy przypada 18 października.
- W chwili obecnej żyje w przybliżeniu 470 milionów kobiet w wieku powyżej 50 lat; ocenia się, zatem że liczba ta wzrośnie do 1,2 miliarda w roku 2030. Uważa się ponadto, że wiek menopauzalny będzie osiągało rocznie 25 milionów kobiet.
- W 1821 roku po raz pierwszy pojawił się termin „menopauza”.
- Okres postmenopauzalny trwa około 30 lat
- Średnia wieku, kiedy występuje menopauza to 50. rok życia.
- W 1976 roku Strupmf scharakteryzował na fibroblastach skórnych receptory dla estrogenów.
- W okresie perimenopauzy u około 40% kobiet cykle są bezowulacyjne.
- Około 30% kobiet miewa „objawy wypadowe”.
- Gęstość kolagenu w skórze spada średnio o 2 % rocznie, zwłaszcza w pierwszych latach okresu postmenopauzalnego.
- Hormonalna Terapia Zastępcza ma już ok.60-letnią tradycję.
- Kobiety w wieku postmenopauzalnym stanowią obecnie około 30% ogólnej populacji zamieszkującej Ziemię.
Menopauza nie musi stanowić okresu pełnego cierpień i wyrzeczeń, ponieważ dzięki wzrastającej świadomości kobiet i osiągnięciom współczesnej medycyny towarzyszące jej uciążliwe dolegliwości można łatwo złagodzić, a część z nich nawet całkowicie wyeliminować. Kobieta w Polsce żyje przeciętnie prawie 80 lat, a menopauza występuje średnio w 50. roku życia. Prawie jedna trzecia życia pań przypada więc na okres po ustaniu miesiączek. Jest to czas, do którego trzeba się odpowiednio przygotować i przeżyć w jak najlepszym zdrowiu.
Mała encyklopedia medycyny red. Z. Plucińska, , Warszawa 1990
B. Neumeister, I. Besenthal, H. Liebich, Diagnostyka laboratoryjna, Wrocław 2001
Z. Jakubowski, J. Kabata, L. Kalinowski i in. Badania laboratoryjne w codziennej praktyce. Wartości referencyjne i interpretacje, Gdańsk 1998
B. Blanc, L. Boubli, Ginekologia. Podręcznik dla lekarza praktyka, Wrocław-Warszawa-Kraków 1995
K. Kuzdak, W. Czyż, Choroby tarczycy w okresie menopauzy, [w:] Przegląd Menopauzalny 3/2004
B. Michalik, Sposób na klimakterium, [w:] Żyjmy dłużej 8/1999
K. Polkowska, W okresie przekwitania, Klinika ffx 12/1999
