PSA wolny

Pomiar we krwi stężenia PSA wolnego, fPSA (ang. free PSA) konieczny do wyliczenia stosunku  stężenia fPSA do stężenia PSA całkowitego, tPSA (ang. total PSA) –  fPSA/ tPSA  stanowiącego wskaźnik ryzyka obecności złośliwej zmiany prostaty – raka prostaty (CaP). Oznaczenie fPSA wykonane pojedynczo nie ma znaczenia klinicznego. Przydatność diagnostyczną, najwyższą z wariantów oznaczeń różnych form PSA, ma wyliczenie stosunku fPSA do tPSA (na ogół w %), przy czym wyliczenie takie może być wykonywane i jest istotne diagnostycznie,  w przypadku, gdy stężenie tPSA jest ≥4 ng/ml (wg innych źródeł > 2 ng/ml), optymalnie, gdy plasuje się w zakresie 4-10 ng/ml. Im niższa wielkość stosunku fPSA/tPSA tym większa szansa obecności zmiany złośliwej w gruczole. Stosunek > 20% wskazuje na łagodny przerost prostaty, wartości poniżej 10% wskazują na ryzyko złośliwego charakteru przerostu. Interpretacji wyniku powinien dokonywać lekarz urolog. Specyficzny antygen prostaty, PSA (ang. Prostate Specific Antygen)  jest uwalnianym do krwi białkiem (kalikreiną), wytwarzanym u mężczyzn wyłącznie przez komórki prostaty, co determinuje jego swoistość jako biochemicznego markera stanów fizjologicznych  lub patologicznych prostaty.  PSA  jest biochemicznym markerem przerostu gruczołu krokowego, a różnicowanie przyczyny przerostu: łagodnego przerostu prostaty, BPH (ang. benign prostatic hyperplasia)  lub raka prostaty CaP (łac. Carcinoma prostatae), wymaga bezwzględnie uwzględnienia:  wieku badanego, stanu klinicznego i przebiegu ewentualnego leczenia chorób prostaty, wyniku przezodbytniczego badania palpacyjnego (badania per rectum, DRE ang. Digital Rectal Examination) oraz badania USG (przez odbytniczego lub przez powłoki brzuszne). Wzrost stężenia PSA towarzyszy również stanom zapalnym prostaty (prostatitis), zakażeniom układu moczopłciowego, urazom mechanicznym, w tym badaniu palpacyjnemu i punkcji  prostaty. Diagnostycznie, optymalne jest śledzenie zmian stężenia PSA, zachodzących  w czasie (tzw. delta change), na których również opiera się monitorowanie wyników terapii: farmakologicznej i chirurgicznej.  Stężenie PSA w krwi rośnie wraz z wiekiem i dlatego zakresy referencyjne przedstawiane są w przedziałach wiekowych, najczęściej dekadach, choć optymalne jest odnoszenie stężenia u badanego do ciągłego wykresu zmian wraz z  wiekiem. Formą dominująca, rozpoznawaną przez rutynowe testy immunochemiczne (immunoreaktywną), jest PSA związany z alfa1-antychymotrypsyną: PSA-ACT, stanowiący 55-95%  całości oznaczanego PSA (PSA całkowitego, tPSA, ang. total PSA). 5 do 45% immunoreaktywnego PSA występuje w formie wolnej (fPSA, ang. free PSA). 

Wzrost stężenia: rak prostaty- CaP, łagodny przerost prostaty-BPH,  biopsja prostaty, USG przezodbytnicze prostaty, badanie per rectum, resekcja przezcewkowa prostaty, radykalna prostatektomia, zapalenie prostaty, ostre zatrzymanie moczu, zapalenie dróg moczowych, aktywność seksualna, znaczna aktywność fizyczna (m.in. jazda na rowerze).
Obniżone stężenie: pozycja leżąca dłużej niż 24 godziny.

Wzrost stężenia: rak prostaty- CaP, łagodny przerost prostaty-BPH,  biopsja prostaty, USG przezodbytnicze prostaty, badanie per rectum, resekcja przezcewkowa prostaty, radykalna prostatektomia, zapalenie prostaty, ostre zatrzymanie moczu, zapalenie dróg moczowych, aktywność seksualna, znaczna aktywność fizyczna (m.in. jazda na rowerze).
Obniżone stężenie: pozycja leżąca dłużej niż 24 godziny.

Oznaczenie poziomu PSA we krwi wykonywane jest jako element diagnozowania chorób przerostowych prostaty. Ten test diagnostyczny posiada szczególne znaczenie w przypadku rozpoznawania oraz monitorowania raka prostaty. Kiedy należy wykonać badanie PSA wolny, kto powinien oznaczyć poziom PSA wolnego, jaka jest norma wolnego PSA, jakie objawy mogą wskazywać na rozwój chorób prostaty oraz o czym mogą świadczyć nieprawidłowe wyniki PSA?

Badanie wolnego PSA to test diagnostyczny, który polega na pomiarze stężenia wolnej frakcji swoistego antygenu sterczowego (ang. prostate-specific antygen) we krwi. Test ten musi być wykonywany równocześnie i z tej samej próbki krwi z oznaczeniem całkowitego PSA, czyli puli frakcji wolnej i frakcji związanej z białkami transportowymi. Dzięki temu możliwe jest obliczenie wskaźnika fPSA/tPSA, który posiada istotne znaczenie diagnostyczne w przypadku raka stercza. Wartość stężenia fPSA bez znajomości stężenia całkowitego PSA nie ma znaczenia klinicznego, co więcej, pomiar stężenia fPSA jest istotny klinicznie, w przypadkach gdy stężenie PSA całkowitego przekracza określony poziom.

Swoisty antygen sterczowy to enzym białkowy produkowany przez wyspecjalizowane komórki prostaty. Prostata, czyli inaczej gruczoł krokowy lub też stercz, to niewielki narząd zlokalizowany w miednicy mniejszej, który występuje tylko u mężczyzn i stanowi istotny element układu płciowego. Główną funkcją stercza jest produkcja płynu stanowiącego część objętości ejakulatu.

W prawidłowych warunkach zdrowia PSA we krwi obecne jest w małych ilościach. Wzrost stężenia tej substancji w osoczu może skazywać na rozwój chorób stercza, takich jak m.in. łagodny rozrost prostaty, rak prostaty lub też zapalenie tego narządu. Samo badanie PSA nie pozwala na rozróżnienie tych jednostek chorobowych, stąd wynik interpretowany jest przez lekarza urologa w oparciu o wynik badania palpacyjnego per rectum i badania USG, często transrektalnego. Ze względu na wysoką specyficzność w stosunku do stercza test ten stanowi jedno z podstawowych badań przesiewowych wykonywanych w celu wczesnego wykrywania zmian nowotworowych w przypadku raka prostaty.

Badanie PSA wykorzystywane jest najczęściej do wczesnego wykrywania raka prostaty. Ze względu na możliwy, dość długi bezobjawowy rozwój tego schorzenia zaleca się regularne przeprowadzenie oznaczenia PSA we krwi każdemu mężczyźnie po 50 roku życia. Rak prostaty to jedna z najczęstszych, złośliwych chorób onkologicznych. Opisane czynniki ryzyka tego schorzenia to m.in.:

• Wiek powyżej 65 roku życia,
• Rodzinne występowanie tej choroby,
• Otyłość,
• Zaburzenia hormonalne.

Warto zaznaczyć, że łagodny rozrost stercza nie jest związany ze zwiększonym ryzykiem rozwoju raka prostaty, jednak każdorazowo wymaga różnicowania z tą jednostką chorobową. Jednym z nieinwazyjnych badań diagnostycznych przeprowadzanych w tym celu jest oznaczenie wskaźnika wolnego PSA do całkowitego PSA.

Kolejną jednostką chorobową, w przebiegu której może dochodzić do wzrostu stężenia PSA we krwi, jest zapalenie prostaty. Choroba ta posiada zróżnicowaną etiologię i może rozwinąć się u mężczyzn w każdym wieku. Wyróżnia się ostrą i przewlekłą postać zapalenia prostaty. Każdy przypadek wymaga pogłębionej diagnostyki i precyzyjnego określenia źródła choroby, co pozwoli na wdrożenie skutecznego leczenia oraz zmniejszenie nasilenia dolegliwości chorobowych.

Przeprowadzenie badania PSA wolnego we krwi często zlecane jest jako element diagnozowania przyczyn dolegliwości wskazujących na rozwój chorób stercza. Niezależnie od ich źródła w wielu przypadkach prezentują one typowe objawy, takie jak m.in.:

• Zwiększona częstość oddawania moczu,
• Częste oddawanie moczu w nocy,
• Naglące, silne parcia na oddanie moczu,
• Uczucie niepełnego opróżnienia pęcherza po zakończeniu mikcji,
• Ból podczas oddawania moczu,
• Problemy z inicjacją mikcji.

W sytuacji doświadczania wymienionych powyżej objawów należy niezwłocznie zgłosić się do lekarza, który zaplanuje stosowną diagnostykę, a następnie wdroży odpowiednie leczenie. W zależności od źródła problemu może ono obejmować m.in. kurację z wykorzystaniem antybiotyków lub innych leków mających na celu zwalczenie szkodliwych drobnoustrojów chorobotwórczych.

Oznaczenie stężenia PSA wykorzystywane jest także do monitorowania postępu choroby nowotworowej oraz skuteczności wdrożonego leczenia onkologicznego. Po zakończonym leczeniu test ten przeprowadzany jest regularnie w celu monitorowania ewentualnej wznowy choroby. Wczesne wykrycie wzrostu poziomu PSA we krwi umożliwia sprawne wdrożenie dokładniejszej diagnostyki oraz szybkie zaadresowanie źródła problemu. Podobnie jak w przypadku innych chorób nowotworowych, wczesne rozpoznanie raka stercza korzystnie wpływa na dostępne możliwości terapeutyczne oraz znacząco poprawia dalsze rokowania pacjenta.

Wyniki badania poziomu wolnego PSA muszą być każdorazowo zestawione z całkowitym stężeniem swoistego antygenu sterczowego (tPSA) we krwi. Z tego powodu wyniki oznaczenia fPSA nie posiadają zakresu wartości prawidłowych. Przydatność kliniczna oznaczenia wolnego PSA związana jest wyłącznie z wyliczaniem wskaźnika fPSA/tPSA. W celu prawidłowej interpretacji tych wyników należy odnieść je do stanu klinicznego pacjenta, jego wieku, współwystępujących chorób oraz przebytych interwencji lekarskich. Wynik pomiaru PSA  w surowicy, z wyjątkiem wyników prawidłowych u mężczyzn niedoświadczających wymienionych powyżej objawów, w wieku do 40 lat, wykonujących test przesiewowo, musi być intepretowany przez lekarza urologa, w oparciu o badanie per rectum i, ewentualnie, USG.

W przypadku podejrzenia występowania choroby nowotworowej konieczne będzie przeprowadzenie dodatkowych badań, które obejmują m.in. badania obrazowe (takie jak np. tomografia komputerowa oraz ultrasonografia) oraz pobranie biopsji w celu oceny histopatologicznej tkanek stercza. Na podstawie tych testów przeprowadza się następnie ocenę stopnia zaawansowania oraz rodzaju nowotworu, co pozwala na zaplanowanie właściwego leczenia. Może ono polegać na m.in. interwencji chirurgicznej, terapii hormonalnej oraz radio- i chemioterapii. Leczenie każdorazowo jest indywidualizowane i dobierane do konkretnego przypadku.