Ataksja - rodzaje, objawy, diagnostyka

Ataksja to zaburzenie koordynacji ruchowej, objawiające się trudnościami w wykonywaniu precyzyjnych ruchów, utrzymaniu odpowiedniej postawy ciała czy zaburzeniami chodu. Przyczyn ataksji jest wiele i mogą one wynikać z zaburzeń genetycznych, urazów mechanicznych lub współistniejących chorób. W artykule charakteryzujemy różne typy ataksji, uwzględniając ich etiologię i metody diagnostyczne.

Co to jest ataksja?

Ataksja to inaczej niezborność ruchowa. Zaburzenie to charakteryzuje się nieprawidłową koordynacją ruchową oraz utrudnionym płynnym wykonywaniem czynności motorycznych. Ataksja jest zwykle spowodowana dysfunkcją móżdżku lub dróg przewodzących czucie głębokie.              

Ataksja – przyczyny

Przyczyny ataksji są różne. Zaburzenie to może mieć podłoże genetyczne i wynikać z mutacji określonych genów lub być następstwem urazu mechanicznego, choroby nowotworowej, stosowanej farmakoterapii, przebytej infekcji lub chorób układu nerwowego. O szczegółowych przyczynach ataksji w zależności od jej rodzaju piszemy w dalszej części artykułu.                         

Rodzaje ataksji

Wyróżnia się ataksje nabyte, dziedziczne lub sporadyczne (bez określonego defektu genetycznego lub nabytej etiologii).

1. Ataksja nabyta może być wynikiem urazu naczyniowego, udaru, niedotlenienia mózgu, guzów nowotworowych układu nerwowego, chorób demielinizacyjnych, np. stwardnienia rozsianego. Przyczynę ataksji nabytej najczęściej można stwierdzić na podstawie wywiadu i badania lekarskiego oraz wyników badań obrazowych (tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny). Przyczyną ataksji nabytej może być również nadmierne spożywanie alkoholu lub przyjmowanie niektórych leków (fenytoina – lek przeciwpadaczkowy, 5-fluorouracyl – chemioterapeutyk). Zatrucie metalami ciężkimi (ołowiem, rtęcią) może powodować wystąpienie charakterystycznych objawów neurologicznych. Ataksja może być również wynikiem chorób zakaźnych obejmujących móżdżek i pień mózgu.
2. Ataksje dziedziczne
   1. Ataksje dziedziczone autosomalnie recesywnie – swój początek mają zazwyczaj w dzieciństwie lub we wczesnej dorosłości. Do wystąpienia objawów wymagane są dwie wadliwe kopie genu (po jednej od każdego z rodziców). Rodzice są zazwyczaj bezobjawowymi nosicielami a ich pokrewieństwo zwiększa ryzyko dziedziczności.
      • ataksja Friedricha to najczęstsza ataksja dziedziczna, objawiającą się nieprawidłowością chodu, niezdarnością, neuropatią czuciową i zaburzeniami ruchu gałek ocznych. Przyczyną tego zaburzenia jest mutacja genu FXN, kodującego białko frataksynę.
      • ataksja z izolowanym niedoborem witaminy E – przyczyną jest mutacja w genie kodującym białko przenoszące alfa-tokoferol (TTP1). Niedobór witaminy E nie wynika ze słabego wchłaniania jelitowego, lecz najczęściej z dysfunkcji wątroby.
      • ataksja kajmańska jest związana z mutacją w genie ATCAY, zlokalizowanym na chromosomie 19
      • ataksja-telangiektazja (AT) jest najczęstszą przyczyną ataksji recesywnej u dzieci poniżej 5 lat, wywołana jest przez mutacje w genie ATM zlokalizowanym na chromosomie 11.
      • ataksje z apraksją okoruchową (AOA) są najczęstszymi ataksjami recesywnymi rozpoczynającymi się w dzieciństwie. Objawiają się charakterystycznymi zaburzeniami ruchu gałek ocznych. W zależności od postaci mogą być wynikiem mutacji w genie APTX, lub SETX.
      • ataksja rdzeniowo-móżdżkowa o początku niemowlęcym (IOSCA) spowodowana mutacjami genu POLG.
      • Wyróżnia się jeszcze wiele innych typów ataksji dziedziczonych w sposób autosomalny recesywny takich jak zespół SeSAME, ataksja SYNE1 itp.
   2. Ataksje dziedziczone autosomalnie dominująco – choroba zostaje odziedziczona po jednym z rodziców. W przypadku chorego jednego rodzica, dziecko ma 50% szans na odziedziczenie mutacji. W zależności od przebiegu choroby ataksje dziedziczone autosomalnie dominująco można podzielić na postępujące ataksje rdzeniowo-móżdżkowe (SCA) oraz ataksje epizodyczne (EA). Przyczyną wspomnianych zaburzeń mogą być mutacje w genach ATXN1, ATXN2, ATXN3, ATXN7, CACNA1A, TTBK2, PPP2R2B, KCNC3, ITPR1, KCND3, PDYN, EEF2, FGF14, AFG3L2 lub FASOLA.

Ataksja – objawy     

Objawy ataksji mogą być uzależnione od lokalizacji zmian w móżdżku. Najczęściej zauważalne są:

• utrudnione utrzymanie stabilnej postawy ciała
• zaburzenia chodu, brak koordynacji kończyn
• niestabilność tułowia,
• drżenie kończyn, drżenie zamiarowe (mimowolne, nierytmiczne ruchy, podczas zbliżania kończyny górnej do celu, np. schwytania szklanki)
• dysmetria (nieprawidłowa ocena odległości)
• niewyraźna mowa
• oczopląs                                       

Diagnostyka ataksji

Ze względu na różnorodność typów ataksji i przyczyn które je wywołują proces diagnostyczny jest dosyć szeroki i dostosowany indywidualnie do pacjenta. Zazwyczaj wykonanie badań poprzedza wywiad z pacjentem, mający na celu nakreślenie możliwego podłoża zaburzenia. Wykonywane są badania laboratoryjne mające na celu wykluczenie immunologicznych, nowotworowych, toksycznych i zakaźnych przyczyn ataksji. Wykonuje się również badanie neurologiczne i neuroobrazowanie aby zidentyfikować wszelkie zmiany strukturalne i naczyniowe w mózgu (rezonans magnetyczny, tomografia komputerowa).

Badania

W przypadku ataksji o podłożu genetycznym niezbędne jest wykonanie badań molekularnych pozwalających na identyfikację mutacji w określonym genie odpowiedzialnym za wystąpienie zaburzenia. Materiałem do badania jest krew żylna z której izolowane jest DNA pacjenta.                           

Bibliografia:

1. Kuo SH. Ataxia. Continuum (Minneap Minn). 2019 Aug;25(4):1036-1054. doi: 10.1212/CON.0000000000000753
2. Ashizawa T, Xia G. Ataxia. Continuum (Minneap Minn). 2016 Aug;22(4 Movement Disorders):1208-26. doi: 10.1212/CON.0000000000000362.
3. Akbar U, Ashizawa T. Ataxia. Neurol Clin. 2015 Feb;33(1):225-48. doi: 10.1016/j.ncl.2014.09.004.