Badanie moczu – co oznaczają wyniki?

Badanie moczu jest niezwykle istotnym elementem diagnostyki wielu chorób. Przede wszystkim wykonuje je się w przebiegu rozpoznawania schorzeń układu wydalniczego (nerek) oraz dróg moczowych, jednak nieprawidłowości w wynikach badań moczu mogą także świadczyć o chorobach dotyczących innych narządów i układów. Kiedy należy wykonać badanie moczu, a także co oznaczają poszczególne wskaźniki oraz ich zaburzone wartości?

Czym jest badanie moczu?

Badanie moczu to test diagnostyczny, który polega na analizie określonych parametrów próbki moczu pacjenta. Podczas tego badania oceniane są m.in. właściwości fizyczne i chemiczne moczu, jego skład oraz mikroskopowy osad. Badanie ogólne moczu jest jednym z najbardziej podstawowych testów laboratoryjnych, które wykorzystywane jest  zarówno w ogólnej ocenie stanu zdrowia pacjenta, jak i podczas diagnozowania konkretnych chorób i zaburzeń.

Produkcja moczu odbywa się w nerkach, gdzie powstaje on poprzez filtrację określonych składników krwi. Z tego powodu w moczu można wykryć wiele substancji chemicznych oraz metabolitów, które wydalane są z organizmu właśnie poprzez filtrację nerkową.

W prawidłowych warunkach człowiek dziennie oddaje od 600 ml do 2,5 litra moczu – dokładne wartości zależne są od wielu czynników, jak m.in. temperatury, ilości spożywanych płynów, indywidualnych uwarunkowań hormonalnych oraz wielu innych. Główną część moczu tworzy woda – stanowi ona nawet aż 96% całej masy moczu. Pozostałe składniki moczu to m.in. produkty przemiany materii (przede wszystkim mocznik), jony poszczególnych pierwiastków (takich jak sód lub potas), sole mineralne oraz inne związki chemiczne. Badanie moczu obejmuje m.in. analizę składu moczu, dzięki czemu możliwe jest wykrycie zaburzeń w ilości poszczególnych substancji obecnych w moczu oraz wstępne rozpoznanie jednostek chorobowych, które mogą prowadzić do tego typu nieprawidłowości.

Kiedy należy wykonać badanie moczu?

Badanie ogólne moczu, ze względu na niewielkie koszty oraz szeroką dostępność jest jednym z podstawowych badań profilaktycznych, które należy wykonywać regularnie w celu kontroli stanu zdrowia pacjenta. Osoby dorosłe powinny rozważyć przeprowadzenie tego typu badania ok. raz do roku, w połączeniu z innymi badaniami profilaktycznymi, jak np. morfologia krwi żylnej. Badanie moczu pozwala m.in. na kontrole stanu zdrowia nerek. Jest to szczególnie istotne, jako że wiele schorzeń tych narządów przez długi czas może rozwijać się bezobjawowo. Oznacza to, że pomimo postępu procesu chorobowego pacjent nie odczuwa jakichkolwiek dolegliwości, co w konsekwencji może prowadzić do późnego postawienia diagnozy w momencie, gdy uszkodzenia nerek będą na bardzo zawansowanym poziomie. W przypadku schorzeń nerek często przed pojawieniem się pierwszych objawów możliwe jest wykrycie nieprawidłowości w wynikach badań laboratoryjnych, jak np. w badaniu ogólnym moczu. Dzięki temu choroby te mogą zostać wykryte na wcześniejszych etapach, co zwiększa ilość dostępnych metod leczenia oraz znacząco poprawia rokowania pacjentów.

Dodatkowe wskazania do przeprowadzenia badania moczu mogą wynikać z innych chorób – często są to np. zakażenia układu moczowo-płciowego lub inne choroby o charakterze zapalnym w obrębie nerek i pęcherza moczowego. Na przykład, w przypadku podejrzenia bakteryjnego ZUM (zapalenia układu moczowego) lekarz może zlecić przeprowadzenie poszerzonego badania moczu, które będzie także obejmowało posiew materiału biologicznego wraz z wykonaniem antybiogramu. Dzięki temu badaniu lekarz prowadzący otrzyma informacje zwrotną na temat tego, jaki patogen w danym przypadku jest odpowiedzialny za wywołanie choroby u pacjenta oraz na jakie antybiotyki wykazuje on największą wrażliwość. Dzięki temu możliwe będzie wdrożenie indywidualnie dobranego leczenia, które będzie charakteryzowało się zarówno wysoką skutecznością w zwalczaniu bezpośredniej przyczyny schorzenia, jak i będzie bezpieczne dla pacjenta.

Badania moczu niezbędne są także do rozpoznania wielu chorób dotykających samych narządów produkujących mocz, czyli nerek. Do potwierdzenia diagnozy np. kłębuszkowego zapalenia nerek (KZN), zespołu nefrytycznego lub też zespołu nerczycowego wymagane jest wykrycie określonych nieprawidłowości w wynikach badania moczu, które obejmują m.in. zwiększoną utratę białka wraz z moczem lub nieprawidłowy wygląd osadu moczu, który może zwierać m.in. krwinki czerwone lub wałeczki białkowe. Ze względu na złożoność mechanizmów chorób nerek do interpretacji otrzymanych wyników badań niezbędna jest konsultacja lekarska oraz zestawienie wyników testów laboratoryjnych z przebiegiem choroby, objawami pacjenta oraz wynikami innych badań, które mogą obejmować m.in. badania diagnostyczne przeprowadzane z krwi lub/oraz badania obrazowe (jak np. USG nerek).

Jakie parametry wchodzą w skład badania moczu?

Omawiane badania ocenia wiele zróżnicowanych parametrów moczu. Warto wiedzieć co dokładnie podlega ocenie podczas badania ogólnego moczu oraz o czym mogą świadczyć nieprawidłowości w otrzymanych wynikach. Do pełnej, prawidłowej interpretacji rezultatów tego badania wymagana jest jednak konsultacja lekarska, ze względu na wiele dodatkowych uwarunkowań oraz możliwych przyczyn odchyleń od normy.

Barwa moczu

Jedną z podstawowych cech moczu, które podlegają ocenie podczas tego testu diagnostycznego jest jego barwa. Barwa moczu w prawidłowych warunkach może być dość zróżnicowana, od koloru słomkowego do bursztynowego. W dużej mierze na ten czynnik wpływa stopień nawodnienia pacjenta w momencie pobierania próbki moczu. W przypadku odwodnienia mocz jest bardziej zagęszczony – oznacza to, że jego kolor będzie ciemniejszy. Odwrotna sytuacja występuje w przypadku przewodnienia organizmu. Mocz wówczas składa się w znaczącej większości z wody, przez co jego kolor może być nawet przezroczysty. Zaburzenia ilości wydalanej wody mogą także świadczyć o wielu chorobach, z tego powodu nigdy nie należy ignorować przedłużających się nieprawidłowości w obrębie koloru moczu.

Określone leki przyjmowane przez pacjenta oraz pewnego rodzaju pokarmy także mogą wpływać na zmianę zabarwienia moczu. Nigdy nie należy jednak ignorować tej cechy moczu, gdyż często jest ona pierwszym znakiem rozwoju poważnej choroby nerek. Szczególne zaniepokojenie powinna wzbudzić czerwona barwa moczu. Zjawisko to może świadczyć o obecności krwi w moczu, czyli krwiomoczu, co w każdym przypadku wymaga pilnej konsultacji lekarskiej w celu ustalenie przyczyny tego zaburzenia.

Przejrzystość moczu

Poza barwą moczu ocenie podlega także jego przejrzystość. U zdrowej osoby mocz powinien być przejrzysty, choć możliwe jest okresowe występowanie niewielkiego zmętnienia. Intensywne zmętnienie moczu może sugerować obecność w nim nieprawidłowych komórek (np. leukocytów) oraz innych elementów, jak np. ropy, bakterii lub kryształków związków nieorganicznych.

Odczyn moczu (pH moczu)

Z parametrów fizykochemicznych oceniany jest także odczyn moczu. Zasadowość oraz kwasowość określana jest za pomocą skali pH. Fizjologicznie mocz charakteryzuje się pH od 4,5 do 8,0. W zakresie tych prawidłowych wartości pH moczu może ulegać wahaniom, zależnym m.in. od zawartości białka w diecie pacjenta. W przypadku diety bogatej w produkty białkowe mocz ulega zakwaszeniu, co oznacza obniżenie jego pH. W określonych chorobach pH moczu może ulegać znaczącym zmianom, np. ze względu na zaburzenia stężeń określonych elektrolitów we krwi oraz obecności w nim metabolitów niektórych leków i toksyn.

Ciężar właściwy moczu

Ciężar właściwy moczu prawidłowo powinien wynosić od 1,003 do 1,030. Wartość ta jest pochodną gęstości moczu, w związku z czym do zaburzeń w zakresie ciężaru właściwego może dochodzić w przypadku znaczącego odwodnienia lub też przewodnienia organizmu, a także nadmiernego wydalania wraz z moczem związków chemicznych o wysokiej masie cząsteczkowej.

Białko

Poza opisywanymi powyżej właściwościami fizycznymi oraz chemicznymi moczu podczas badania ogólnego oceniany jest także skład moczu. Jednym z badanych składników jest białko. W warunkach zdrowia nie powinno być ono w ogóle obecne w moczu. Istnieje kilka wyjątków od tej reguły, gdy niewielka ilość białka w moczu nie świadczy o rozwoju choroby. Wyjątkami tymi są: intensywny wysiłek fizyczny, gwałtowne przegrzanie organizmu oraz trzeci trymestr ciąży. W pozostałych sytuacjach białko w moczu jest niepokojącym zjawiskiem, którego przyczyna powinna zostać jak najszybciej wyjaśniona. Do rozwoju białkomoczu patologicznego może dochodzić m.in. w przebiegu nieleczonego lub nieskutecznie kontrolowanego nadciśnienia tętniczego, toksycznego uszkodzenia nerek lub też choroby zapalnej nerek, jak np. KZN. W przypadku obecności białka w moczu pacjent może zauważyć charakterystyczny objaw, który polega na pienieniu się moczu.

Glukoza

Glukoza jest podstawowym źródłem energii dla komórek organizmu. W prawidłowych warunkach nie jest ona obecna w moczu (wyjątkiem tutaj są kobiety w ciąży). W sytuacji, gdy stężenie glukozy we krwi przekroczy określony poziom (nazywany progiem nerkowym) zostaje ona wydalana wraz z moczem. Zazwyczaj za tą wartość graniczną przyjmuje się stężenie glukozy we krwi na poziomie 180mg% (10mmol/l), jednak może ono być dość zmienne dla poszczególnych pacjentów. Do pojawienia się glukozy moczu najczęściej dochodzi w przebiegu nieleczonej cukrzycy. Wydalaniu glukozy wraz z moczem często towarzyszy znaczące zwiększenie pragnienia (polidypsja) oraz wzrost objętości wydalanego podczas doby moczu (poliuria). W przypadku zauważenia u siebie lub swoich bliskich tego typu niepokojących objawów należy udać się do lekarza w celu wykonania podstawowych badań w kierunku zaburzeń metabolizmu cukrów w organizmu.

Ciała ketonowe

Ciała ketonowe to związki chemiczne, które są produktami określonych procesów przemiany materii. Zalicza się do nich aceton, kwas acetylooctowy oraz kwas beta-hydroksymasłowy. W prawidłowych warunkach ciała ketonowe nie powinny być obecne w moczu. Jedną z częstszych przyczyn wykrycia tych związków w moczu jest kwasica cukrzycowa, która jest powikłaniem nieleczonej (lub leczonej nieskutecznie) cukrzycy. Dodatkowo, do rozwoju ketonurii może dojść także w przypadku stosowania diety ketogenicznej (keto) lub Dukana, długotrwałych głodówek, zaburzeń odżywiania lub w przebiegu ciężkich zatruć i długotrwałych biegunek.

Urobilinogen w moczu

Urobilinogen to związek chemiczny, który powstaje w wyniku przekształceń bilirubiny, jednego z głównych barwników żółciowych. Podwyższone poziomy urobilinogenu w moczu mogą występować w przebiegu licznych chorób wątroby, takich jak m.in. marskość wątroby lub WZW, czyli wirusowe zapalenie wątroby. Schorzeniom tym może towarzyszyć także żółtaczka, czyli zmiana zabarwienia skóry oraz błon śluzowych pacjenta na żółtawy kolor.

Azotyny w moczu

Azotyny w moczu powstają w wyniku przemian metabolicznych prowadzonych przez określone rodzaje bakterii. Z tego powodu obecność azotynów w moczu może sugerować rozwój zakażenia układu moczowego o charakterze bakteryjnym.

Badanie osadu moczu

Osad moczu powstaje po odwirowaniu próbki moczu. W jego skład wchodzą elementy, które ze względu na większą masę cząsteczkową opadają na dno próbki. Ocena osadu moczu przeprowadzana jest pod mikroskopem przez wykwalifikowanego pracownika laboratoryjnego.

W osadzie moczu nie powinny być widoczne składniki krwi, takie jak erytrocyty (krwinki czerwone) lub leukocyty (krwinki białe). Dopuszczalne jest jedynie wykrycie pojedynczych komórek w polu widzenia (wpw).

Erytrocyty w moczu

Obecność erytrocytów w moczu nazywana jest krwinkomoczem lub krwiomoczem – w zależności od tego, ile erytrocytów wykrywa się w badanej próbce. Ich wykrycie może świadczyć zarówno o licznych chorobach i uszkodzeniach nerek, jak i o obecności urazu lub procesu chorobowego w niższych partiach układu moczowo-płciowego, np. w pęcherzu moczowym lub cewce moczowej. Obecność erytrocytów w moczu przekłada się na jego czerwone zabarwienie. Stan ten każdorazowo wymaga pilnej konsultacji z lekarzem w celu wyjaśnienia jego przyczyn. Za normę uznaje się obecność do 3 krwinek czerwonych w polu widzenia.

Leukocyty w moczu

Leukocyty, czyli krwinki białe to komórki, które wchodzą w skład układu odpornościowego. Jego głównym zadaniem jest walka z patogenami odpowiedzialnymi za rozwój chorób infekcyjnych, takimi jak np. bakterie lub wirusy. Dopuszczalna ilość leukocytów w próbce moczu wynosi do 4 w polu widzenia. Wykrycie leukocytów w moczu może wskazywać na zakażenie nerek lub innych części układu moczowego. Leukocyturia, w szczególności z obecnością innych elementów morfotycznych w moczu może także świadczyć o uszkodzeniach nerek, które prowadzą do zaburzonej filtracji krwi oraz patologicznego przenikania określonych składników do moczu.

Patogeny w moczu – bakterie, grzyby, pierwotniaki

W osadzie moczu możliwe jest także uwidocznienie drobnoustrojów chorobotwórczych. W przypadku układu moczowego najczęściej są to bakterie oraz rzadziej grzyby. Dodatkowo możliwe jest także wykrycie pierwotniaków, które odpowiedzialne są za choroby układu moczowo-płciowego. W przypadku wykrycia bakteriurii oraz towarzyszących jej objawów chorobowych lekarz może dodatkowo zlecić wykonanie posiewu moczu wraz z antybiogramem, co pozwoli na określenie gatunku bakterii chorobotwórczych oraz dobranie odpowiedniej antybiotykoterapii.

Wałeczki w moczu

Wałeczkami określa się charakterystyczne struktury zbudowane z białek lub elementów komórkowych, które stanowią odlew cewek nerkowych i są obserwowane w przebiegu określonych chorób nerek. Wyróżnia się m.in. wałeczki erytrocytarne, ziarniste, nabłonkowe, woskowe, szkliste oraz tłuszczowe. Wykrycie poszczególnych rodzajów wałeczków w moczu jest użyteczną informacją diagnostyczną, która pozwala na dokładne rozpoznanie rodzaju choroby, np. wałeczki erytrocytarne charakterystyczne są dla kłębuszkowego zapalenia nerek. Pozostałe mogą występować w uszkodzeniach miąższu nerkowego, zapaleniu nerek lub też tworzyć się w wyniku infekcji. W prawidłowych warunkach nie powinny być obecne żadnego rodzaju wałeczki w moczu.

Jak pobrać próbkę do badania moczu?

W przypadku badania moczu zazwyczaj materiał pobierany jest samodzielnie przez pacjenta. Z tego powodu istotne jest, aby posiadać informacje w jaki sposób zrobić to prawidłowo.

Mocz należy pobierać do specjalnego, plastikowego pojemnika, który można nabyć w każdej aptece. Przed pobraniem należy także dokładnie umyć ręce oraz okolice krocza, ze szczególnym uwzględnieniem ujścia cewki moczowej. Badanie moczu powinno być przeprowadzane z materiału uzyskanego podczas pierwszej mikcji danego dnia, czyli podczas pierwszego oddawania moczu po przebudzeniu się. Istotne jest aby próbka do badania została pobrana z tzw. środkowego strumienia moczu. Oznacza to, że w pierwszej kolejności, niewielką ilość moczu należy oddać do toalety, a w następnej kolejności pobrać mocz do badania. W pojemnikach na mocz zazwyczaj znajduje się oznaczenie w jakim stopniu należy go wypełnić – jest to ok. połowa całkowitej objętości. Należy także uważać, aby podczas pobieranie próbki nie dotknąć pojemnika skórą okolic intymnych.

Po zakończeniu procesu należy szczelnie zamknąć pojemnik oraz możliwie szybko dostarczyć go do laboratorium. W przypadku dodatkowych, specyficznych zaleceń dotyczących metodologii pobierania próbki moczu pacjent powinien zostać poinformowany o tym przez lekarza zlecającego badanie moczu.

Źródła:

https://www.mp.pl/pacjent/badania_zabiegi/51970,ogolne-badanie-moczu

https://www.mp.pl/interna/table/B16.27.3-1.

https://www.mayoclinic.org/tests-procedures/urinalysis/about/pac-20384907

https://www.webmd.com/a-to-z-guides/what-is-urinalysis

https://my.clevelandclinic.org/health/diagnostics/17893-urinalysis

---