Częste biegunki po jedzeniu – możliwe przyczyny. Jakie badania warto wykonać?

Biegunki lub inne dolegliwości ze strony układu trawienia, które występują po jedzeniu (może wkrótce po posiłku, wkrótce po jedzeniu?), mogą informować o obecności stanu zapalnego w obrębie jelit, zakażenia czy stanowić oznakę nietolerancji pokarmowej. Przewlekłe lub nawracające objawy wymagają konsultacji u lekarza, aby określić ich przyczynę i włączyć skuteczne leczenie. Długotrwała biegunka może znacznie obniżać komfort życia, a także prowadzić do niedoborów składników odżywczych, znacznej utraty masy ciała i ogólnego osłabienia.

Czym jest biegunka?

Biegunka to sytuacja, gdy chory oddaje luźne stolce  z większą częstotliwością. Zwykle niepokój powinny budzić co najmniej trzy wypróżnienia w ciągu dnia o nietypowej konsystencji (płynne lub półpłynne). O biegunce można mówić także, gdy objętość stolca oddawanego w ciągu dnia wynosi więcej niż 200 ml. Rozpoznanie jest jednak uzależnione od normalnego rytmu oddawania stolca przez chorego.

Biegunce mogą towarzyszyć także inne objawy z przewodu pokarmowego, np. ból brzucha, nudności czy wymioty. Warto zwrócić uwagę na okoliczności pojawienia się problemów trawiennych, np. po spożyciu określonego posiłku. Ustalenie czynników, które zaburzają pracę przewodu pokarmowego, ma szczególnie duże znaczenie, gdy biegunki utrzymują się przez dłuższy czas lub często nawracają.

Zwykle rozwolnienie ustępuje po krótkim czasie i zastosowaniu leczenia, które łagodzi jego objawy, np. po wprowadzeniu odpowiedniej diety. Szczególną czujność warto zachować w przypadku biegunki u dzieci i osób starszych, u których zaburzenia równowagi organizmu mogą wiązać się z groźnymi konsekwencjami. Nieleczone, przewlekłe lub nawracające rozwolnienie może jednak prowadzić do odwodnienia, zaburzeń elektrolitowych, uszkodzenia przewodu pokarmowego lub poważnych niedoborów składników odżywczych.

Dlaczego rozwija się biegunka?

Występowanie biegunki wskazuje, że doszło do zakłócenia procesu trawienia na którymś z jego etapów. Zaburzenia działania układu pokarmowego mogą dotyczyć wchłaniania wody, jonów czy składników pokarmowych w jelicie cienkim lub w jelicie grubym m.in.:

• z powodu przyspieszonej perystaltyki;
• w wyniku uszkodzenia ściany przewodu pokarmowego w przebiegu ostrego lub przewlekłego procesu zapalnego czy urazu;
• kiedy treść pokarmowa nie może zostać wchłonięta i zbyt długo pozostaje w przewodzie pokarmowym, np. w przebiegu nietolerancji pokarmowych.

W wyniku tych nieprawidłowości układ trawienny traci zdolność do właściwego rozkładania pokarmów i wchłaniania substancji odżywczych. Do jego światła przenikają także duże ilości wody, które nie mogą być efektywnie usuwane, co prowadzi do częstszego oddawania luźnych stolców.

Dużo informacji o przyczynie biegunki dostarcza wygląd stolca, a także wyniki badania ogólnego kału. Obecność krwi, śluzu, niestrawionych resztek pokarmowych czy nietypowy kolor stolca (np. zielony lub czarny) mogą sugerować, w którym miejscu układu pokarmowego doszło do uszkodzenia lub zaburzenia pracy narządów.

Jakie są rodzaje biegunki?

Długość trwania biegunki i okoliczności, które towarzyszyły jej pojawieniu się, mogą sugerować przyczynę zaburzeń pracy układu pokarmowego. Pośrednio sugerują także sposób leczenia. Ze względu na długość trwania i sposób pojawiania się nietypowych wypróżnień można wyróżnić:

• biegunkę ostrą, która trwa krócej niż 2 tygodnie;
• biegunkę przetrwałą, gdy oddawanie luźnych stolców utrzymuje się od 14 do 29 dni;
• biegunkę przewlekłą, obejmującą sytuacje, kiedy objawy występują co najmniej 30 dni.

W zależności od sposobu powstawania zaburzeń, biegunka może mieć charakter:

• osmotyczny, czyli pojawia się, gdy w jelicie znajduje się substancja, która trudno się wchłania, a jednocześnie powoduje przechodzenie płynów do światła przewodu pokarmowego, np. niestrawione składniki posiłków czy duże ilości fruktozy;
• zapalny, gdy objawy rozwijają się w wyniku uszkodzenia ściany jelita i wydzielania czynników zapalnych;
• sekrecyjny, kiedy komórki jelitowe zaczynają intensywnie wydzielać wodę i jony do światła przewodu pokarmowego, co zaburza rytm wypróżnień.

Jakie mogą być przyczyny biegunki?

Biegunka może występować w przebiegu krótkotrwałego zaburzenia pracy układu pokarmowego. Bywa jednak także objawem przewlekłej choroby lub stanowi powikłanie leczenia innych dolegliwości.

Ostra biegunka rozwija się zwykle w przebiegu:

• zatrucia, np. grzybami, truciznami lub pokarmami spożytymi po upływie daty ich przydatności;
• zakażenia przewodu pokarmowego;
• leczenia innych dolegliwości, np. po stosowaniu antybiotyków w terapii zakażenia bakterią Helicobacter pylori, niesteroidowych leków przeciwzapalnych czy przeczyszczających;
• nadwrażliwości pokarmowej po zjedzeniu posiłku zawierającego problematyczny składnik;
• przewlekłych chorób przewodu pokarmowego, np. krwista biegunka u chorych z wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego;
• po nadmiernym spożyciu fruktozy, ksylitolu czy sorbitolu, dodawanych jako słodziki np. do gumy do żucia.

Ostra biegunka zwykle może zostać opanowana domowymi sposobami. Jeżeli jednak rozwolnienie utrzymuje się przez dłuższy czas, wymaga konsultacji lekarskiej. Przewlekłe zaburzenia wypróżniania mogą sugerować, że w obrębie przewodu pokarmowego toczy się proces chorobowy, który wymaga diagnostyki i leczenia. W zależności od przyczyny biegunki problem dotyczy różnych funkcji jelit, np.:

• biegunka sekrecyjna rozwija się w wyniku stosowania leków, zaburzeń wchłaniania kwasów żółciowych czy po przyjęciu toksycznej substancji;
• biegunka osmotyczna występuje przeważnie na skutek nietolerancji pokarmowych. Najczęściej pojawia się u chorych z niedoborem enzymu laktazy, czyli w nietolerancji laktozy;
• biegunka tłuszczowa może świadczyć np. o niewydolności trzustki czy o celiakii;
• biegunka zapalna towarzyszy chorobie Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejącemu zapaleniu jelita grubego i niektórym nowotworom jelit;
• przyspieszony pasaż pokarmów w jelitach pojawia się w przebiegu zespołu jelita drażliwego i nadczynności tarczycy.

Jak może przebiegać biegunka w nietolerancjach pokarmowych?

W rozwoju nietolerancji pokarmowej biorą udział różne czynniki, m.in. enzymatyczne, farmakologiczne, toksyczne czy metaboliczne. Zaobserwowano, że niektóre składniki pokarmowe i dodatki do żywności odpowiadają za występowanie niepożądanych objawów ze strony przewodu pokarmowego. Wyeliminowanie ich z diety może prowadzić do poprawy stanu zdrowia i samopoczucia. U większości pacjentów z tym schorzeniem objawy występują po spożyciu głównie mleka, pszenicy czy produktów spożywczych, w których są one obecne. Jednak mechanizmy wpływające na rozwój nietolerancji pokarmowej są złożone i nie do końca poznane. Obecność nietolerancji pokarmowej można potwierdzić za pomocą dedykowanych badań.

Zespół jelita nadwrażliwego (ang. irritable bowel syndrome – IBS)

Objawy zespołu jelita nadwrażliwego (IBS) pojawiają się najczęściej po spożyciu produktów, które ulegają fermentacji w przewodzie pokarmowym. Zawierają one słabo wchłanialne cukry, takie jak: laktoza, fruktoza, fruktany, sorbitol i inne alkohole cukrowe, i objęte są angielskim akronimem FODMAP pochodzącym od słów: fermentable oligosaccharides, disaccharides, monosaccharides and polyols, czyli fermentujące oligo- di- i monosacharydy oraz poliole”.

Fruktoza należy do cukrów prostych. Naturalnie występuje w miodzie, owocach i sokach owocowych. Może być także dodawana do wielu produktów żywnościowych, takich jak płatki śniadaniowe, słodycze czy dżemy, jako słodzik. Fruktoza dostarczana w niedużych ilościach wchłania się całkowicie w jelicie cienkim. Natomiast spożywana w większych ilościach może prowadzić do pojawienia się objawów żołądkowo-jelitowych, takich jak biegunki, wzdęcia i ból brzucha.

Wykluczenie z diety pokarmów z wysoką zawartością FODMAP pomaga złagodzić uciążliwe dolegliwości. Wiąże się jednak z wyeliminowaniem z diety:

• niektórych owoców, głównie jabłek, gruszek i arbuza;
• części warzyw, np. sałaty, szparagów, cebuli, roślin strączkowych, karczochów, soczewicy, kapusty i brukselki;
• produktów pszenicznych;
• pokarmów zawierających sorbitol.

Nietolerancja laktozy

Najczęstszą przyczyną nietolerancji pokarmowej jest niedobór enzymu laktazy w jelicie cienkim. Odpowiada on za rozkład cukru złożonego – laktozy, który występuje w mleku i niektórych jego przetworach. Niedobór enzymu laktazy powoduje zespół objawów ze strony przewodu pokarmowego zwany „nietolerancją laktozy”. Należą do nich przede wszystkim wzdęcia, kurczowe bóle brzucha i biegunka.

Co ciekawe, spożycie większości jogurtów i twardych serów nie wywołuje objawów żołądkowo-jelitowych spowodowanych nietolerancją laktozy. Do ich produkcji wykorzystuje się bakterie, które rozkładają ten cukier. Z tego powodu poziom laktozy w wielu przetworach mlecznych jest bardzo niski.

Aktywność enzymu laktazy w błonie śluzowej jelita cienkiego obniża się wraz z wiekiem. Nierozłożony cukier przechodzi zatem do jelita grubego, gdzie zachodzi jego fermentacja bakteryjna. W wyniku działania mikroflory powstają krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe, woda i gazy. Ich obecność może powodować wzdęcia, bóle brzucha i biegunkę. Nasilenie objawów zależy w dużej mierze od ilości spożytego pokarmu. Im więcej laktozy zostanie dostarczone do organizmu, tym dolegliwości stają się bardziej uciążliwe. Objawy występują stosunkowo późno po spożyciu danego pokarmu, bo zwykle po kilku godzinach lub nawet dniach. Często chory nie kojarzy zatem początku dolegliwości ze zjedzonym posiłkiem. W przebiegu nietolerancji pokarmowej mogą występować także mniej specyficzne objawy, takie jak ogólne osłabienie, utrata masy ciała czy apetytu.

Jak przebiega biegunka w celiakii?

Celiakia jest przewlekłą chorobą o podłożu autoimmunologicznym. Najczęściej objawy dotyczą przewodu pokarmowego, jednak może ona zajmować także inne narządy, np. w obrębie układu nerwowego. W przebiegu celiakii dochodzi do uszkodzenia ściany jelita cienkiego wskutek reakcji układu odpornościowego na gluten zawarty w pożywieniu. Grupa tych białek występuje głównie w zbożach, np. pszenicy, życie czy jęczmieniu.

Objawy celiakii mogą dotyczyć przewodu pokarmowego, ale także innych narządów. Należą do nich przede wszystkim:

• bóle brzucha,
• przewlekła biegunka tłuszczowa lub wodnista,
• wzdęcia,
• utrata masy ciała,
• wymioty,
• nawracające afty w jamie ustnej.

Rozpoznanie celiakii można postawić na podstawie rozpoznania obecności we krwi określonych przeciwciał lub  wyników biopsji jelita. Leczenie polega na stosowaniu diety bezglutenowej przez całe życie. Wykluczenie glutenu z jadłospisu powoduje ustąpienie objawów i umożliwia prowadzenie normalnego trybu życia.

Jak przebiega biegunka przy zakażeniu Helicobacter pylori?

Zapalenie błony śluzowej żołądka wywołane przez bakterię Helicobacter pylori może mieć postać ostrą lub przewlekłą. Do zakażenia dochodzi drogą pokarmową. Powoduje ono reakcję zapalną w żołądku i zwiększenie wydzielania kwasu solnego. Ostre zapalenie może następnie przejść w postać przewlekłą. Długotrwałe drażnienie błony śluzowej żołądka prowadzi do zaniku błony śluzowej i zahamowania produkcji kwasu solnego. Przewlekłe zapalenie zwykle przebiega bezobjawowo lub towarzyszy mu jedynie dyspepsja. W przebiegu zakażenia Helicobacter pylori mogą jednak pojawiać się także inne zaburzenia pracy przewodu pokarmowego, np.: biegunka, nudności i wymioty. Nietypowy przebieg zwykle występuje u dzieci.

Przewlekłe zapalenie żołądka w wyniku Helicobacter pylori może spowodować groźne powikłania. Należą do nich m.in.:

• choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy,
• rak żołądka czy chłoniak żołądka typu MALT (ang. mucosa-associated lymphoid tissue),
• niedokrwistość z niedoboru żelaza.

Autor: Monika Nowakowska

Weryfikacja merytoryczna: lek. Agnieszka Żędzian

Bibliografia:

1. P. Albrecht, Zakażenia Helicobacter pylori u dzieci, „Forum Pediatrii Praktycznej” 2018
2. Alergia czy nietolerancja pokarmowa – podobieństwa i różnice, https://gastroenterologia-praktyczna.pl/a1760/Alergia-czy-nietolerancja-pokarmowa-roznice-i-podobienstwa.html/, dostęp: 15.06.2023 r.
3. P. Gajewski i in., Interna Szczeklika, Medycyna Praktyczna, Kraków 2017, s. 886−889, 1051−1054.