Ciemne zabarwienie moczu? Pomocne może okazać się badanie HBs antygen

Prawidłowo wyglądający mocz ma kolor żółty i jest pozbawiony widocznych zmętnień. Na jego wygląd wpływają zarówno czynniki naturalne (np. dieta czy nawodnienie organizmu), jak i chorobowe. Koloru moczu może wskazywać na różne schorzenia toczące się w organizmie – to czasem pierwszy objaw poważniejszych problemów zdrowotnych. O czym świadczy ciemny mocz?

Ciemny mocz – przyczyny

Zmiana koloru moczu często ma podłoże fizjologiczne i wynika ze sposobu odżywiania. Składniki pożywienia wpływające na jego barwę to np.:

• czerwone owoce i warzywa (kapusta, jagody, buraki) zmieniające kolor moczu na różowy,
• fasola, rabarbar, aloes i bób powodujące ciemnobrązowe zabarwienie,
• marchew czy dynia, bogate w beta-karoten, sprawiające, że mocz przybiera kolor pomarańczowy lub bursztynowy,
• duże ilości mięsa, jaj i produktów zbożowych powodujące jasnobrązową barwę,
• zbyt mała podaż wody prowadząca do ciemnego moczu.

Nie oznacza to, że możemy zignorować zmiany koloru moczu. Czasami wskazuje one na różnego rodzaju problemy zdrowotne i są cenną wskazówką diagnostyczną. Przykładowo mocz w kolorze różowym czy czerwonym może być spowodowanym przez krew. Za jej obecność w układzie moczowym odpowiadają m.in. kamienie nerkowe, torbiele, niektóre nowotwory czy przerośnięty gruczoł krokowy, a także leki, np. środki przeczyszczające na bazie senesu. Im wyżej w układzie moczowym dojdzie do krwawienia, tym barwa moczu będzie ciemniejsza, nawet brunatna. Wynika to z faktu uwolnienia przez krwinki hemoglobiny i mioglobiny, przed dotarciem do ujścia cewki moczowej.

Z kolei ciemny mocz (od brązowego do nawet czarnego) może pojawić się w przebiegu m.in.:

• schorzeń wątroby, takich jak wirusowe zapalenie wątroby, marskość czy nowotwory,
• zaburzenia pracy nerek,
• uszkodzenia mięśni,
• żółtaczki,
• infekcji dróg moczowych,
• niedokrwistości hemolitycznej,
• krwotoku wewnętrznego.

Za pomarańczowe zabarwienie moczu oprócz warzyw bogatych w beta-karoten może odpowiadać bilirubina. To produkt rozpadu krwinek czerwonych, którego nadmiar pojawia się w przebiegu chorób wątroby i dróg żółciowych. Ciemną barwę moczu mogą spowodować także niektóre leki, w tym:

• środki przeciwpadaczkowe, np. fenytoina,
• statyny, które obniżają poziom cholesterolu,
• leki zwiotczające mięśnie szkieletowe, np. metokarbamol,
• środki przeczyszczające zawierające liść senesu,
• preparaty przeciwbakteryjne, np. metronidazol, furazydyna,
• leki przeciwmalaryczne, np. chlorochina.

Ciemny mocz u dzieci

Zmiana koloru moczu u dzieci budzi niepokój rodziców, na szczęście w wielu przypadkach nie świadczy o poważnym problemie zdrowotnym. U noworodków w pierwszych dobach po narodzinach można zaobserwować na pieluszce różowe lub ceglastoczerwone plamki – to kryształki moczanów, których wydalanie jest całkowicie naturalnym i niegroźnym procesem.

Z kolei ciemne zabarwienie może wynikać z odwodnienia, które u dzieci często pojawia się podczas upałów, wymiotów, biegunki lub gorączki. Inne możliwe przyczyny to infekcje układu moczowego, które objawiają się także gorączką, bólem przy oddawaniu moczu czy drażliwością.

Każdą niespodziewaną zmianę barwy moczu u najmłodszych trzeba skonsultować z lekarzem. Oprócz częstszych przyczyn chorobowych, w rzadkich przypadkach może ona wskazywać na choroby wrodzone, np. alkaptonurię, w której trakcie dochodzi do upośledzenia przemian niektórych aminokwasów. W wyniku tego we krwi gromadzi się kwas homogentyzynowy, który wydalany z moczem nadaje mu ciemną barwę, zwłaszcza po kontakcie z powietrzem – dlatego to objaw łatwy do zaobserwowania na pieluszce.

Ciemny mocz w ciąży

U kobiet w ciąży ciemne zabarwienie moczu również może wynikać z naturalnych zmian fizjologicznych, takich jak niewielkie odwodnienie (wynikające np. z wymiotów w I trymestrze) czy spożycie określonych produktów spożywczych i suplementów diety (np. zawierających witaminy z grupy B).

Jednak niektóre sytuacje wymagają czujności. Ciemnobrązowy mocz może wskazywać na cholestazę ciążową – zaburzenie odpływu żółci w wątrobie, które pojawia się zwykle w III trymestrze. Jest ono niebezpieczne przede wszystkim dla dziecka, ponieważ może przyczynić się do porodu przedwczesnego.

Inną potencjalną przyczyną ciemnego moczu w ciąży jest zakażenie układu moczowego, na które przyszłe mamy są bardziej narażone z powodu zmian anatomicznych i hormonalnych. Nie można też wykluczyć obecności krwi w moczu (np. w wyniku infekcji, kamicy nerkowej czy stanu przedrzucawkowego). Dlatego objaw ten w przypadku kobiet ciężarnych powinien być niezwłocznie skonsultowany z lekarzem.

Ciemny mocz – badania

Jeśli zaobserwujemy wyraźną zmianę barwy moczu, nie należy przechodzić nad tym do porządku dziennego, tylko dążyć do zidentyfikowania przyczyny. Po wykluczeniu wpływu diety (np. buraków, rabarbaru, jeżyn, szparagów) trzeba sprawdzić możliwe skutki uboczne zażywanych leków.

Podstawowym testem pozwalającym ocenić przyczynę nietypowego koloru moczu, jest tzw. badanie ogólne moczu. Dostarcza ono wielu cennych informacji o funkcjonowaniu układu moczowego, stanie nawodnienia organizmu oraz potencjalnych zaburzeniach metabolicznych czy chorobach wątroby. W ramach badania ogólnego ocenia się m.in.:

• barwę i przejrzystość moczu,
• ciężar właściwy (informujący o stężeniu moczu – przy odwodnieniu jest podwyższony),
• pH,
• obecność m.in. białka, glukozy, bilirubiny, ciał ketonowych, urobilinogenu, krwi (erytrocytów), bakterii.

W przypadku ciemnego moczu istotna jest również ocena stężenia bilirubiny, erytrocytów, mioglobiny i hemoglobiny, ponieważ związki te mogą odpowiadać za zmianę jego barwy.

Żeby potwierdzić lub wykluczyć wirusowe zapalenie wątroby typu B, którego oznaką może być ciemny mocz, wystarczy wykonać niekłopotliwe badanie krwi: jakościowe oznaczenie antygenu powierzchniowego wirusa HBV. Materiałem do badania jest krew pobrana z żyły obwodowej. Badanie można wykonać zawsze, bez skierowania od lekarza i nie trzeba się do niego specjalnie przygotowywać. Dodatni wynik oznacza konieczność konsultacji ze specjalistą, szybkie rozpoczęcie leczenia i zachowanie szczególnej ostrożności w kontaktach z otoczeniem.

Ciemny mocz – leczenie

Leczenie ciemnego moczu zawsze zależy od tego, co wywołało zmianę jego barwy. Ponieważ możliwych przyczyn jest wiele, konieczna jest dokładna diagnostyka, która pozwoli ustalić, co stoi za wystąpieniem tego objawu.

W łagodnych przypadkach, kiedy ciemna barwa moczu wynika z odwodnienia, podstawą postępowania jest zwiększenie podaży płynów. Jednak, gdy stoją za nią przyczyny chorobowe, leczenie musi być ukierunkowane na schorzenie podstawowe. Może obejmować antybiotykoterapię (w infekcjach), leki hepatoprotekcyjne (w chorobach wątroby), a czasami nawet hospitalizację – np. przy ostrej niewydolności nerek. Niezależnie od podejrzewanej przyczyny, nie powinno się opóźniać konsultacji lekarskiej, jeśli:

• zmiana barwy moczu utrzymuje się mimo nawodnienia i eliminacji produktów spożywczych, które mogłyby ją wywołać,
• pojawiają się objawy towarzyszące (np. ból, gorączka, żółtaczka, zmiana koloru stolca),
• mocz przybiera barwę brunatną, czerwoną lub niemal czarną.

Pytania i odpowiedzi

1. Czy ciemny mocz zawsze oznacza problem zdrowotny?

Nie – ciemny mocz może pojawić się po spożyciu niektórych produktów spożywczych (np. czerwonych warzyw i owoców, fasoli, bobu), w wyniku zbyt małej podaży płynów lub po wysiłku fizycznym. To naturalne zjawisko, które szybko ustępuje.

2. Czy odwodnienie może prowadzić do tak intensywnej barwy, że przypomina krwiomocz?

Choć przy odwodnieniu mocz ciemnieje, to zazwyczaj nie na tyle, by przypominał krwiomocz. Zazwyczaj przyjmuje intensywnie żółtą, bursztynową barwę, jednak nie przybiera koloru różowego, czerwonego czy brunatnego, które pojawiają się w wyniku obecności krwi w moczu.

3. Jakie choroby wątroby objawiają się zmianą koloru moczu?

Zmiana koloru moczu może być objawem wirusowego lub autoimmunologicznego zapalenie wątroby, marskości, a także chorób dróg żółciowych. Ciemna barwa wynika z obecności bilirubiny w moczu, która nie została  wydalona z żółcią lecz przedostaje się do krwi i jest usuwana przez nerki.